Erken Müzik Dönemi, barok, Orta Çağ Klasik Müzik Dönemi ve Rönesans Dönemde Müzik

# Theorbo Ailesi Çalgıları

* **Teorba (Tiorba):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi (yaklaşık 1600–1750). *Açıklama:* Teorba, armudî gövdeli büyük bir ud olup, sapına ikinci bir burguluk yerleştirilerek ekstra bas telleri eklenmiş uzatılmış boyunlu bir çalgıdır. Boğumlandırılan tellerin en üstteki ikisi oktav aşağı akort edilerek (re-enterant akort) daha geniş bir bas menzili elde edilir. İtalya’da 16. yüzyıl sonunda geliştirilen teorba, Monteverdi vb. barok opera ve oda müziği eşliklerinde basso continuo *arz* aleti olarak kullanılmış; sesi çello aralığı genişliğindedir. Teorba bazen “chitarrone” ile eş anlamlı kullanılmıştır. Nitekim literatürde “teorba” ve İtalyanca “chitarrone” aynı enstrümanı tanımlamakta, yapısal açıdan farkları yoktur.

* **Kitarone (Chitarrone):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok (17. yüzyıl başı). *Açıklama:* Chitarrone, İtalyanca’da “büyük gitar” anlamına gelen adıdır ve aslında teorba ile özdeş bir uzantılı ud çeşididir. 1600’lerin başında opera orkestralarında ortaya çıkmış; Claudio Monteverdi’nin *Orfeo* operasında “duoi chitaroni” (iki kitarone) öngörülmüştür. Teorba ile aynı yapıyı paylaşan chitarrone’un tek farkı kökenen isimdir; her ikisi de uzun saplı ikinci burguluklu ve re-enterant akortlu bas tellerine sahip geniş bir lütdür.

* **Arkiliuto (Archlute):** *Kullanıldığı Dönem:* Rönesans sonu ve Barok dönemi. *Açıklama:* Arkiliuto, 16.–17. yüzyıllarda kullanılan, sapına uzun bir uzatma eklenmiş ud türüdür. Teorba ailesinin üyesi sayılabilecek bu çalgı, teorba gibi ikinci pegbox’a sahiptir; ancak teorbanın aksine tellerin fretten sonra akort düzeni normal ud akordu gibidir (re-enterant akort yoktur). Yani parmak tahtası telleri eskisinden farklı değildir, ek bas telleri sadece uzatılmış sap sonunda sessiz (bağlı) olarak bulunur. Bu sayede klasik rönesans ud repertuarı çalınabilir; ancak fazladan ek bas telleri ve uzun sapı, arkiliuto’yu teorba’dan daha hafif sesli ama geniş aralıklı bir enstrüman kılar. Arkiliuto Barok dönemde basso continuo’larda, oda müziğinde ve solo repertuarda kullanılmıştır.

* **Liuto Attiorbato (Theorbalı Lüt):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi. *Açıklama:* Liuto attiorbato, adından da anlaşılacağı üzere teorba prensibinde geliştirilmiş bir ud çeşididir. Standart bir udun sapı uzatılarak ekstra bas telleri eklenmiş, ancak ana teller normal ud akordunda bırakılmıştır. Yapısal olarak teorbanın minyatür versiyonu gibidir; tıpkı arkiliutoya benzer uzunluğa sahip ikinci pegbox’ı vardır, fakat ses tablası daha küçük veya klasik ud formundadır. Liuto attiorbato, özellikle İtalya’da şarkı eşliklerinde ve continuo icralarında kullanılmıştır. Örneğin Rönesans bardı Kapsperger gibi besteciler bu tür enstrümanları yazılarında tercih etmiş, Genellikle 6-8 çift perdeli dizek ile 6-7 tek bas dizekten oluşur.

* **Tiorbino (Küçük Teorba):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi. *Açıklama:* Tiorbino, teorbanın minik versiyonu olarak düşünülebilir. Niskanen Lutes üreticisinin ifadesiyle “minik teorbo” olan bu enstrüman, sapı kısa bırakılmış ve üzerindeki bass telleri teorbodan çok daha tiz (yaklaşık bir oktav yüksek) akortlanmıştır. Genellikle 6–8 çift perdeli dizek ile 5–7 tek bas dizelerin karışımını taşır; solo veya küçük ensemblde düzenlenmiş parçalarda kullanılmıştır. Tiorbino, teorbayla aynı çalgı ailesindendir ancak sesi ve tınısı daha parlak ve ince kalır. Fransız literatürde “théorbe pour les pièces” olarak da benzetilmiş, barok solo müziğinde tercih edilmiştir.

* **Fransız Teorbesi (Théorbe de Pièces / d’Accompagnement):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi (17.–18. yy.). *Açıklama:* Fransa’da, 17. yüzyılda iki farklı boyutta teorbe gelişmiştir. Küçük olanına **Théorbe pour les Pièces** (parçalar için teorbe) veya **Théorbe de pièces** denir; Robert de Visée ve Denis Gaultier gibi bestecilerin solo eserlerinde kullanılmıştır. Bu daha küçük teorbe, tipik olarak D akorduna ayarlanmış ve solo repertuara yönelik net ses verir. Diğer büyük modele ise **Théorbe d’Accompagnement** adı verilir; İtalyan teorbolarından biraz daha ufak gövdeli ve şarkı veya continuo eşliklerinde kullanılır. Ne yazık ki özgün örnekleri günümüze pek ulaşmamıştır, ancak çağdaş tanımlar bu iki kullanım şeklini doğrular.

* **Angélique (Angelika, Angel Lute):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi (17.–18. yy.). *Açıklama:* Angélique, Fransa’da 17. yüzyılda geliştirilen bir telli çalgıdır. Gövde şekli ve perde aralığı (yaklaşık 54–70 cm) klasik ud gibidir, ancak teorba ailesinden gelmektedir. 16 tek dizeğe sahiptir ve teorboda olduğu gibi çift burguluklu uzun bir sapı vardır; birinci burgulukta normal ud dizeleri, ikinci burgulukta ise 6 adet uzun bas dizesi taşır. Uddan farklı olarak *fret* (perde) bulunmaz ve tüm teller diatonik akortludur (C–E–F–G–A–B–c–d–…’ye uzanan sıra). Böylece tınısı lüta göre daha arpî ve berrak kalır. Angélique, 17. yüzyıl ortalarından 18. yüzyıl başlarına dek kullanılmış; adı (“melek gibi”) belki Fransız müzisyen Angélique Paulet’ten esinlenmiştir.

* **Alman Barok Lütü (Baroque Lute):** *Kullanıldığı Dönem:* Barok dönemi (17.–18. yy.). *Açıklama:* Alman barok lütü veya genel adıyla “barok lüt”, Rönesans lütünden evrimleşmiş, başlıca d-moll akordu (accord nouveau) kullanan bir enstrümandır. Gövdesi genellikle daha geniş ve telleri daha uzundur; akordunda alt dört perde standard olarak $f-a\mbox{-}F-D$ ses dizisi takip eder, ardından tonal taşıyıcı oktavlı açık bas telleri (diapason) eklenir. 11 ile 15 çift perdeye sahip varyantları mevcuttur. Uzun saplı model ve tekli alttaki diatonic dizeler, teorbo/arkiliuto ailesinden esinlenmiştir ve bazı örneklerde “kuğu boynu (swan-neck)” pegbox tasarımları görülür. Alman barok lütü, Weiss, Kellner, Schelle gibi bestecilerin eserlerinde tercih edilmiş; tını olarak teorbaya benzer zengin baslar ve titreşimli armonikler sunar.

**Kaynaklar:** Tüm çalgılar için bilgi büyük ölçüde modern eserlerden ve güvenilir tarihsel müzikoloji kaynaklarından alınmıştır. Örneğin Theorbo ailesinin benzer yapısı ve kullanım alanları Van Edwards ile Wikipedia gibi kaynaklarda açıklandığı üzere ortaya konmuştur. Bu kaynaklar yukarıdaki açıklamalarda belirtilen dönem, yapım ve teknik farklılıkları desteklemektedir.

------------------------------------------------------------------------------------------

Harika! Avrupa kökenli Lute ailesine ait tüm çalgıların eksiksiz bir listesini oluşturacağım. Bu liste Erken Müzik Dönemi, Orta Çağ, Rönesans ve Barok dönemlerini kapsayacak ve lute ile yapısal, tarihsel veya teknik olarak bağlantılı tüm çalgıları içerecek.

Her çalgı için kısa açıklama, kullanıldığı dönem ve ayırt edici özellikleriyle birlikte sunacağım. Liste hazır olduğunda seninle paylaşacağım.

# Avrupa Kökenli Lute Ailesi Çalgıları

## Orta Çağ ve Rönesans Dönemi Lûtleri

* **Medieval Lute (Orta Çağ Lavtası)** – *Dönem:* Orta Çağ (13.-15. yy). Ortaçağ Avrupası’nda **4–5 çift telli**, yuvarlak sırtlı bir çalgıydı. Geleneksel olarak bir tüy (plektron) ile tınlatılır, çoğunlukla şarkı eşliğinde çalınırdı. Gövdesi oyma ahşaptan yapılır, sapında hareketli bağlı perdeler yoktu.

* **Rönesans Lûtü (Lute)** – *Dönem:* Rönesans (15.-16. yy). İlk dönem lütleri ortaçağa benzerken, 15. yüzyıl sonlarında çalım tekniği parmakla olacak şekilde değişti. Akortlanmış sapta **6 veya daha fazla çift tel** bulunur; en üst teldelerde tek, alçaklarda çift teller halinde düzenlenmiştir. 16. yy’da lût, solo konserlerin baş çalgısı oldu. Notalara bakarak geniş armonik repertuar çalınmış, arkada pembe ses delikleri (gülleri) bulunan kanarya ahşap gövde karakteristiktir.

* **Barok Lûtü** – *Dönem:* Barok (17.-18. yy). Barok lütleri **çok sayıda çift tel (11–14 sefer bazen 19’a kadar)** içerir; alt sıralarda uzatılmış *diapazon* (diyapazon) telleri açık olarak çalınır. Sap ucuna uzatılmış ek burgular ve gövdeye eklenen bass telleri ile ses aralığı büyük ölçüde genişletilmiştir. Barok döneminde lût çoğunlukla baslı continuo partilerini çalarak orkestralarda yer aldı, ancak 18. yy’da klavyeli enstrümanlar lût yerine tercih edilmeye başlandı.

## Barok Dönemi Lûtleri ve Uzun Saplı Alt Üyeleri

* **Theorbo (Tiorba, Chitarrone)** – *Dönem:* Barok (17. yy). Theorbo, lût ailesinin **uzun saplı** bir üyesidir; sap ucunda ikinci bir burguluk (pegbox) barındırır. Normal lute gövdesine benzeyen teorbo, ilk iki teli oktav aşağı akortlanmış re-entrant akort düzenine sahiptir. Cello’ya yakın bir ses aralığıyla Barok operaları ve basso continuo yaylı topluluklarında basso continuo partisi için kullanılmıştır. İtalyan Barok lütünün erken çeşidi olan **chitarrone** (“büyük gitar” anlamlı) adı da teorbo’ya atıfta bulunur.

* **Archlute (Ark Lûtü)** – *Dönem:* Geç Rönesans/Barok. Archlute, **16. yüzyılda** geliştirilmiş büyük bir bas lûtüdür. Gövdesine eklenen ilave bas tel (diapason) dizileri sayesinde çoksesli orkestral continuo bölümlerine uyum sağlayacak derin bir ton üretebilmiştir. Archlute’un üç ana çeşidinden biri olan chitarrone, teorbo gibi ikinci pegbox’lu uzatılmış bir yapıya sahiptir. Archlute genellikle 16.-17. yy’da besteciler tarafından continuo veya solo repertuarda kullanılmıştır.

* **Liuto Attiorbato (Liuto Attiorbato)** – *Dönem:* Barok (17. yy, İtalya). Liuto attiorbato, 17. yy İtalya’sında yaygın bir lût biçimidir. Teorbo’ya benzer şekilde, sap ucuna ekstra bir burgu eklenmiştir ve klasik formunda **14 adet çift tel** bulunur: yedi tanesi perdeli, yedi tanesi açık bas teli olarak düzenlenir. Üst yedi tel normal Rönesans lût akorduna uygunken, alt bas teller genellikle dizisel akort yapısındadır. Bu yapı sayesinde gitar biçimli lûtü bir oktav daha genişletecek bir bas okunu sağlar. Giovanni Piccinini, Melii ve diğer Barok bestecilerin eserleri liuto attiorbato için yazılmıştır.

## Lute Ailesine Bağlı Diğer Avrupa Çalgılar

* **Gittern** – *Dönem:* Orta Çağ (13.-15. yy). Gittern, küçük yuvarlak sırtlı bir telli çalgıdır. 13. yy’da Batı Avrupa’da ortaya çıkmış, **3–5 çift doğal tel** içeren basit bir yapıya sahiptir. Plectrum ile çalınır; İspanya’da *guiterna*, Fransa’da *guiterne*, İtalya’da *chitarra*, Almanya’da *Quintern* gibi adlarla anılmıştır. Hem saray hem halk arasında popülerdi ve modern gitarın, ayrıca mandore, bandurria gibi çalgıların atası olarak kabul edilir.

Agora Bilim Pazarı

Dahiler Sınıfı - Maradona

Buenos Aires’in yoksul mahallelerindeki tozlu sokaklar top peşinde koşturan yetenekli çocuklarla dolu. Ama içlerinden biri var ki, dünya futbol tarihine damga vuracak. Gelmiş geçmiş en iyi futbolcu sorulduğunda, çoğu insan onun adını anacak: Diego Armando Maradona.

Büyük ilgi gören Dâhiler Sınıfı serisi Maradona – Altın Çocuk ile devam ediyor.

Dâhiler Sınıfı Serisi Hakkında:

Bunlar, her biri kendi yöntemiyle; kelimeleriyle, icatlarıyla, seçimleriyle ve hatta kaderleriyle dünyayı değiştirmiş kadınların ve erkeklerin hayat hikâyeleri; şaşkınlık ve hayranlık duymanızı sağlayacak, hayal gücü ve merak duygunuzu harekete geçirecek büyüleyici hikâyeler. Dâhiler Sınıfı serisi bu özel insanları çocuklarla (9 yaş ve üstü) tanıştırmak üzere tasarlandı. İlk olarak yayımlandığı İtalya’da büyük övgü toplayan ve ardından pek çok dile çevrilen Dâhiler Sınıfı, minik ebadı, renkli illüstrasyonları, bilgiyi heyecan ve macerayla birleştiren anlatımıyla çocukların kolay okuyacağı, zor unutacağı, onlara öğrendiklerinden daha da fazlasını merak ettirecek bir seri.

Devamını Göster

₺200.00

Satın Al Tüm Ürünler

* **Vihuela** – *Dönem:* Rönesans (15.-16. yy, İspanya). Vihuela, kısa saplı bir lût türüdür; **gitar biçiminde** (8/10 biçimli) bir gövdesi vardır, ancak *Lût gibi akortlanır*. 15-16. yy İspanya’sında lûtün muadili olarak kullanılmıştır. Genellikle **5–6 çift halindeki bağırsak teller** içerir; lût akordu gibi çalınır (tizem, sol, re, fa, la dizisinde). Vihuela repertuarı oldukça zengin olup, İspanyol ve Portekiz Rönesans müziğinde önemli bir yer tutmuştur.

* **Orpharion** – *Dönem:* Geç Rönesans (16. yy, İngiltere). Orpharion, metal telli bir çalgıdır ve İngiltere’de 1580’lerde John Rose tarafından icat edilmiştir. Cittern ailesine mensup olup bandora’ya benzer inşa edilmiş, yedi çiftten fazla metal tel içerir. Telleri **lût akorduna uygun** olarak akortlanır, fakat çok düşük gerilime sahip oldukları için perdeler tabla yüzeyiyle neredeyse aynı yükseklikte kısa perde kesitleriyle yapılır. Özellikle 16. yy’da lût yerine kullanılabileceği belirtilmiş, dönemin bestecileri (Dowland, Byrd, vb.) eserlerinde orpharion için de parçalara yer vermiştir.

* **Cittern (Çittern)** – *Dönem:* Rönesans (16.-17. yy). Cittern, **kısa gövdeli, metal telli** bir telli çalgıdır. Sığ, armutumsu gövdeli ve nispeten düz sırtlıdır; genellikle dört tek telli diziden oluşur. Cittern, 16.-18. yy Avrupa’sında popülerdi ve atası olan 14.-15. yy citole’dan türemiştir. Telleri bir uçta iğneli köprüye tutulur ve yaylı tip köprü üzerinden gerilidir. Barok dönemde `bandora/pandora` ve `orpharion` gibi bas varyantları geliştirilmiştir. (Cittern, çitara veya İngiliz gitarı gibi erken telli enstrümanların da öncüsüdür.).

* **Bandora (Pandora)** – *Dönem:* Geç Rönesans (16.-17. yy, İngiltere). Bandora (Pandora), uzun saplı büyük bir bas telli çalgıdır. Altı veya yedi çift tende (günümüz bas aralıklarında) sazlanır ve tekniği çittern’e yakındır, ancak *re-entrant* akort yerine daha çok lût benzeri akort düzeni kullanılır. 1560 civarında John Rose tarafından icat edildiği düşünülür. Bandora, çoğunlukla geniş telli toplulukların (broken consort) bas sesi olarak yer alırdı ve bireysel solo repertuarı da mevcuttur. Örneğin Thomas Morley, “Pandora” adını bu çalgı için kullanmıştır. (Pandora, bandora’nın bir yazım çeşididir.)

* **Mandore (Mandora)** – *Dönem:* Rönesans (16. yy). Mandore, küçük bir lût olup dört ila altı çift bağırsak tel içerir. Vücut armutumsu biçimli, sap kısa olup tiz aralığa odaklıdır. Fransa kökenli kabul edilir; dönemin eserleri çoğunlukla Fransız bestecilerin yazdığı ekolü temsil eder. İtalya’da benzer enstrümana “mandola/mandora” denmiştir. Mandore, özellikle cittern’den evrilen daha ince tınılı bir çalgı olup daha sonra mandolin ailesinin atalarından biri olmuştur.

**Kaynaklar:** Lute ailesi enstrümanlarının yapısı, tarihî dönemdeki kullanımı ve özellikleri İngilizce müzikoloji kaynaklarından derlenmiştir.

------------------------------------------------------------------------------------------

İşte Avrupa’daki **Erken Müzik, Orta Çağ, Rönesans ve Barok dönemlerinde** kullanılan tüm ama **tüm Lute ve Theorbo ailesi** çalgılarının eksiksiz isim listesi:

---

## 🎸 **LUTE AİLESİ – TÜM İSİMLER**

### 📜 Orta Çağ – Rönesans – Barok

1. **Medieval Lute**

2. **Renaissance Lute**

3. **Baroque Lute**

4. **Liuto (İtalyanca lute)**

5. **Liuto Attiorbato**

6. **Almain Lute** *(İngiliz/Alman tarzı)*

7. **German Baroque Lute**

8. **French Lute (Luth Français)**

9. **English Lute**

10. **Spanish Lute (Laúd Español)**

11. **Swan-Neck Lute** *(uzatılmış saplı)*

12. **Tenor Lute**

13. **Bass Lute**

14. **Descant Lute**

15. **Mandora / Mandore** *(küçük lût/mandolin atası)*

16. **Gallichon / Galichon** *(Alman bas lutu)*

17. **Colascione** *(İtalya, uzun saplı)*

18. **Vihuela** *(İspanya, gitar gövdeli lût akordlu)*

19. **Gittern** *(erken dönem küçük lût)*

20. **Citole** *(gittern’in atası)*

21. **Cittern** *(metal telli varyant)*

22. **Bandora (Pandora)**

23. **Orpharion**

24. **Chitarra Italiana** *(erken İtalyan lute formu)*

---

## 🎼 **THEORBO AİLESİ – TÜM İSİMLER**

### 🎶 Barok Dönem

1. **Theorbo (Tiorba)**

2. **Chitarrone**

3. **Archlute (Arciliuto / Arkliuto)**

4. **Liuto Attiorbato** *(Lüt + Theorbo melez)*

5. **Tiorbino** *(küçük teorbo, tiz)*

6. **Théorbe de Pièces** *(solo için, Fransa)*

7. **Théorbe d’Accompagnement** *(eşlik için, Fransa)*

8. **French Theorbo**

9. **Italian Theorbo**

10. **Swan-necked Theorbo** *(kavisli burgulu saplı)*

11. **Extended Archlute** *(Barok dönemde gelişmiş form)*