Bitcoin'in Ötesi: Kripto Para Psikolojisi ve Kripto Para Dünyasında İnsan Davranışlarını Belirleyen Etmenler

Kripto paralar… Bitcoin… Dogecoin… Madencilik… Coin borsası… Altcoin…

Bir ihtimal bu terimlere çoktan aşinasınız, hatta belki de kripto para borsalarına girip alım satım yapıyor, teknik analizleri inceliyor, ilgili haberleri okuyor, limit emirleri veriyorsunuz.

Ya da bu kavramlara sosyal medyadan, arkadaşlarınızdan, okuduklarınızdan aşinasınız, ancak ne ifade ettiklerini tam bilmiyor, insanların giderek artan şekilde bu mecrayla ilgilenmeye başlamasını belki biraz da garipseyerek takip ediyorsunuz.

Bu iki seçenek de ortak bir gerçeğe işaret ediyor: Kripto paralar denilen "fenomen" giderek daha çok günlük hayatımızın bir parçası haline geliyor ve insanların ekonomik durumlarını, özel hayatlarını ve psikolojik durumlarını giderek artan şekilde etkiliyor.

Bu yazı içeriğinde, kripto paraların ne olduğuna ve mantığına, yani işin teknik kısmına pek değinmeyeceğiz. Yapmaya çalışacağımız şey, böyle güncel bir kavramın insan psikolojisiyle doğrudan ilgisini irdelemek olacak.

Kripto Para Nedir?

Çok kabaca ifade edilirse kripto paralar, merkeziyetsiz dijital varlıklardır. 2009 yılında Bitcoin'in blok zincir teknolojisinin bir ürünü olarak dijital bir para birimi şeklinde ortaya çıkmasından sonra sayıları giderek artarak an itibariyle 10.000'e yaklaşmıştır. Ezici bir kısmı, dijital bir probleme cevap bulmak iddiasındadır. Bu türden paralar, geleneksel paralara göre kullanıcı gizliliği, düşük transfer maliyetleri, güvenlik, kontrol ve çevrim içi ödeme gibi konularda avantaj sunma iddiasındadır.^[1]

Kripto paraların ticaretinin yapıldığı birçok borsa mevcuttur, bu paraları diğer insanlara satabilir ya da onlardan alabilirsiniz, bu yönüyle geleneksel borsalara çok benzerler.

Kripto paralara değer kazandıran nedir? Çıkış amaçları itibariyle değerleri, dijital dünyadaki belirli bir sorunu ne ölçüde çözdüklerine dayanır. Örneğin yurt dışına para mı göndereceksiniz? Bir sürü EFT, Swift vb. maliyetle ve bekleme süreleriyle uğraşmak istemiyorsanız gönderin alıcıya biraz Bitcoin, dakikalar içinde işleminiz neredeyse ücretsiz biçimde gerçekleşir. Ya da cepte oynadığınız bir oyun için güzel bir eklenti mi satın almak istiyorsunuz? Bazı kripto paralar ile bunu anonim ve hızlı bir şekilde yapma olanağınız mevcut. Kimi kripto paralar İnternete bağlı çalışan her nesnenin bütünselliğini artırmayı hedeflerken, kimisiyle dijital bir sanat eserinin orijinaline sahip olma olanağına kavuşursunuz.

Miloslav Hamřík - Pixabay

Ancak işin borsa kısmı daha farklı işliyor. Burada bir kripto paranın değeri, yukarıda açıkladığımız işlevinin yanı sıra hatta çoğu zaman ondan daha fazla olarak, diğer insanların bunlara verdiği değer tarafından belirleniyor. Yani eğer birçok insan bir kripto paraya giderek daha fazla değer verip buna uygun davranmaya başlarsa (satın alırsa veya elindekini satmazsa) fiyatı artıyor, tersi durumda azalıyor. Yani fiyatının artıp azalmasının nedeni, altınınkiyle ya da geleneksel borsayla benzerlik gösteriyor.

Asıl sorumuza dönelim: Bu kripto para fenomeni, kimilerinin deyimiyle "çılgınlığı" nedir? İşin ekonomik kısmından ve küresel nedenlerinden çok, belirli bir insan bu türden bir yatırıma neden yönelir? Neden geleneksel borsadan, dövizden, emlâktan, faizden ziyade bu türden bir yatırıma parasını aktarır? Ayrıca, bu işle uğraşırken davranışları nelerden ve nasıl etkilenir? Kısaca, son zamanlarda çevremizde giderek artan bu yeni trendin bireysel ölçekteki nedenleri neler olabilir?

Bu soruların yanıtlarını incelemeye çalışalım.

Rasyonel Bir Yatırım Gereci Olarak Kripto Paralar

İşin bu kısmı çok açıklama gerektirmiyor. Borsa, tahviller, bonolar, vadeli işlemler, döviz, altın vb. yatırım türleri gibi kripto paralar da bir yatırım türüdür. Bu dijital varlıkların, dijital dünyada ve ekonomide bazı problemlere çözüm bulmanın yanı sıra, üçüncü şahıslar tarafından bir yatırım gereci ya da çevrim içi alışveriş aracı olarak da kullanılabilmekte olduğunu belirtmiştik.

Bir yatırım gereci olarak ele alındığında kripto para piyasasında dönen meblağ, ilk kez 2021'nin nisan ayı içinde 2 trilyon dolara ulaştı.^[2]

Dünyanın en büyük şirketlerinin piyasa hacmindeki egemenliğinde Bitcoin zaten bir süredir ilk 10 içinde yer alıyor. İkinci büyük kripto para sayılan Ethereum ise ilk 10'u zorluyor.^[3]

Handan Bozkurt

Son 12 yıl içinde bu ekonomik mecranın ortaya çıkmasından beri hacminin ne kadar büyüdüğü göz önüne alınırsa, pastadan pay kapmak isteyen insan sayısının daha da artacağını öngörmek zor değil.

Dünyada şu anda en çok kripto para hesabı olan ilk üç ülke sırasıyla Nijerya, Vietnam ve Filipinler. Türkiye ise 4. sırada ve ilk 3’ü zorluyor. Bahsettiğimiz bu ülkelerin enflasyon oranları da diğer ülkelere göre daha yüksek.^[4] Yani bu ülkelerdeki insanlar, çalışarak edindiği kazancını banka hesabına yatırıp bekletince parasının değeri durduğu yerde hızla azalıyor. Bu da insanları, içinde kripto para piyasasının da yer aldığı türlü yatırım araçlarına yöneltiyor.

FOMO (Fear of Missing Out – Bir Şeyleri Kaçırıyor Olma Korkusu)

Gündeme gelen, giderek adını daha çok duyduğumuz ve giderek daha çok insanın ilgilendiği, zevk aldığı şeylerden uzak kalma, gündemi kaçırma ve bu yüzden geride kalmayla ilgili anksiyete Bir Şeyleri Kaçırıyor Olma Korkusu (İng: "Fear of Missing Out" veya kısaca "FOMO") olarak adlandırılıyor.^[5] FOMO, diğer insanların aldığı bir zevkten mahrum kalma hissi odaklı bir kaygı durumudur. İnternet sayesinde giderek daha da globalleşen yaşamlarımızda önemli bir şeyleri kaçırıyor olma hissi, insanlarda kalıcı bir anksiyete bile yaratabiliyor. Bir çalışmada, FOMO'nun belirgin özellikleri şu şekilde ortaya konmuştur:^[6]

Size benzer insanların bir şeyi sizden daha çok ya da daha iyi bir şekilde yapması, daha fazlasını bilmesi ya da daha fazlasına sahip olması ile ilgili hissettiğiniz tedirginlik ve bazen de sizi yiyip bitiren bir duygudur.

FOMO, diğer insanların yaptığı ve yaptığı bu şeyden dolayı maddi ya da manevi kazancı olduğu, bizim ise bundan mahrum olduğumuz kaygısıdır. Bu kaygı bizi harekete geçirerek aradaki farkı kapatmamız yönünde zorlayıcı bir teşvikte bulunur. Bu birçok durumda, sizin sosyal medya uygulamalarınızın sayfalarını sürekli takip etme ve hatta yenileyerek tekrar tekrar bakma davranışınızın altında yatan dürtüdür. The Huffington Post'un kıdemli teknoloji editörü Bianca Bosker konu ile ilgili şunları söylüyor:

FOMO, kesinlikle muhteşem olan bazı şeylerden uzak kaldığınıza dair kimi zaman sizi harekete geçiren, kimi zaman da korkutan anksiyetedir. Bu bir TV programı olabilir, bir parti olabilir, yeni bir cihaz olabilir ya da sadece bir büfedeki bayağı iyi bir dürüm olabilir. FOMO ile ilgili akılda tutulması gereken önemli şey, bunun sadece zihinsel bir durum olmadığı, aynı zamanda fiziksel bir tepki olmasıdır. Ben de FOMO’dan muzdarip bir kurban olarak terlediğimi, kaşındığımı, kalbimin hızlandığını ve Twitter akışımı takıntılı bir şekilde yenilediğimi gözlemliyorum.

Aynı çalışmada, insanların yemek yerken, uyumadan hemen önce ve hatta sabah kalkar kalkmaz doğrudan sosyal medyalarını açıp bakmalarının temel nedeni olarak da aynı duygu gösteriliyor.

Nubelson Fernandes

Kripto paralar da hem sosyal ve geleneksel medyanın hem de sosyal çevremizdeki ilişkilerin içine tamamen sirayet etmiş bir gündem konusu. Bir sürü insanın kripto paralarla ilgilendiğini, "alıp-sattığını", biri on yaptığını, dipten aldığını ya da battığını duyuyoruz. Merak ediyoruz. Biz de bu sürecin dışında kalmamak ve ona dahil olmak istiyoruz.

Gerçekten de bir araştırmada, FOMO hissi daha yüksek olan insanların, dijital para yatırımlarını daha çok yaptığına ilişkin veriler elde edilmiştir.^[7]

Gündeme de özellikle bu süreç içinde çok zengin olmuş insanlar geldiğinden, bu bizim için giderek daha cazip hale geliyor. Biz, neredeyse kaçınılmaz olarak birçok durumda zihinsel kestirmeler kullanırız. Zihinsel kestirme (Availability Heuristics), belirli bir durumla ilgili genel istatistiklerden çok sıra dışı örnekleri hatırlayarak onlara uygun davranmak şeklinde bir eğilimdir.^[8] Medyada da kripto paralar yüzünden her şeyini kaybetmiş insanlardan çok yüksek paralar kazanmış insanları görüp durduğumuz için, bizim de kazananlardan birisi olma olasılığımız, bize gerçekte olduğundan daha da yüksek görünür. Nihayetinde belleğimizdeki kripto multimilyonerlerin sayısı, kripto mağdurlarından fazladır.

FOMO konusunda akla gelen bir başka ilginç örnek ise Dogecoin mevzusu. Diğer kripto paralarla dalga geçmek için yaratılmış bir kripto para olan Dogecoin, fiyatında bazen çok ani çıkışlar olabilen bir dijital varlık. Bu çıkışların önemli bir nedeni ise, Elon Musk’ın Dogecoin ile ilgili attığı tweetler. Evet, bu kadar… Oysa teoride bir kripto paranın değerini belirleyen şey temelde o paranın teknik altyapısı, işlevi, hangi dijital probleme ne yetkinlikte cevap verdiği olmalı. Dogecoin’in fiyat artışı ise temelde şu şekilde gerçekleşiyor:

iEconomy

Elon Musk bununla ilgili tweet attığı zaman Dogecoin'in fiyatında ani yükselme olacağını düşünenler Dogecoin satın almaya başlıyor, birçok insan aynı şekilde düşünerek FOMO'nun etkisiyle bir furya oluşuyor, talep bu kadar patlayınca da fiyatı ani bir çıkış gösteriyor. Yani insanların belirli bir şey olacağını düşünüp buna uygun hareket etmeleri, o şeyin cidden de gerçekleşmesini sağlayabiliyor. Bu durum, psikolojide yer alan "Kendini Doğrulayan Kehanet" (İng: "Self Fulfilling Prophecy") kavramı ile yüksek düzeyde örtüşüyor.^[9] Örneğin bir insan yakınlarına sürekli "Bana komplo kuruyorsunuz, beni akıl hastanesine kapatmak istiyorsunuz." deyip durursa, bir süre sonra dediğinin gerçekleşme olasılığı artacaktır (çünkü bu tür bir sanrı zaten zihinsel bir sorunun göstergesidir). Ya da sevgilisinin kendisini terk edeceğini düşünen bir insan, onu kısıtlamaya, kıskanmaya, rahat bırakmamaya başlar, bu yüzden bir süre sonra sevgilisi onu gerçekten de terk eder ve kişinin başta düşündüğü gerçekleşmiş olur. Bu kavram, yani Kendini Doğrulayan Kehanet, insan davranışlarının kişiler arası ilişkilerdeki bazı boyutlarına ışık tutmakla kalmaz, farklı şekillerde ekonomi gibi diğer alanlarda da etkili olur.

Agora Bilim Pazarı

Tuhafı Aşma Zamanı (Philip Ball)

“Kuantum mekaniği ‘tuhaf’ görünebilir ama mantıksız değildir. Sadece yeni ve aşina olmadığımız bir mantık devrededir. Kavrayabilirseniz, yani kuantum mekaniğinin işte bu şekilde işlediğini kabul edebilirseniz, o zaman kuantum dünyası tuhaf görünmekten çıkıp farklı gelenek ve görenekleriyle, kendi güzel iç tutarlılığıyla bambaşka bir yer olur çıkar.”

Tuhafı Aşma Zamanı analojiler, metaforlar, imgelerle dolu kuantum anlatılarından farklı olarak, burada ve şimdi hakkındaki peşin hükümlerimizi sarsan, uzay ve zamanla dalaşan, dile dökemediğimiz, mantığımızı hiçe sayan kuantum dünyasının neden “tuhaf” olduğunu değil, neden bizim dünyamızın ona benzemediğini anlatıyor.

Kuantum kuramının nasıl işlediğini, hakkındaki klişeleri, yanlış yorumları, deneyimlediğimiz dünyanın sezgi karşıtı ilkelerini nasıl yarattığını, bizim gerçeklik, bilgi ve dille kurduğumuz ilişkilerin sınırlarını neden, nasıl zorladığını tartışarak bu kuramla birlikte bugüne kadar bildiğimiz bazı şeylerin artık neden geçerli olmadığını gösteriyor.

Ball’un son derece kolay anlaşılır metni, günümüzde kuantum mekaniğinin temellerinin teoride nasıl ele alındığını tüm detaylarıyla gösteriyor. Tuhafı Aşma Zamanı’nın bu alanda okuduğum en iyi kitap olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim.

Margaret Wertheim, Washington Post

Kuantum fiziği hakkında yazılmış son yılların en özgün ve ilgi çekici kitabı.

Brian Clegg, Physics World

Bu kampanya, Kolektif Kitap tarafından Evrim Ağacı okurlarına sunulan fırsatlardan birisidir.

Devamını Göster

₺185.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Kripto para dünyasında FUD denilen bir terim yaygın şekilde kullanılır: Fear, Uncertainty, Doubt (Korku, Belirsizlik, Şüphe). Belirli bir kripto paranın değer kaybedeceği şeklinde bazen kasten yayılan FUD'lar, o kripto parada yüksek değer kayıplarına neden olabiliyor. Yani bazen kasıtlı olarak bazı kehanetler, kendini doğrulaması için üretilebiliyor.

FOMO ve kripto paralarla ilgili bir başka durum daha var. Diyelim bir mecraya yatırım yaptınız ve yatırımınız bir süre sonra iki kat arttı. Harika değil mi? Paranızı çeker ve uzun süredir istediğiniz o tatile gidersiniz ya da mutfağınızı baştan yaptırırsınız. Mutlu son… Hayır, her zaman böyle olmuyor. 2016 yılında Bitcoin satın alanlar, 2017’de paralarının ikiye katlandığını gördüler ve büyük bir kısmı paralarını çekti. Oysa çekmeselerdi, paraları 2018’de 17 kat artacaktı. 2017’de parasını çekmeyen bu şanslı azınlık artık paralarının 17 katını çekip ömür boyu şanslarına şükredebilirdi… Hayır, bu da böyle değil. Parasını 2017’de de çekmeyenler, 2021’de anaparalarının 65 katına sahip olacaktı.

Bu örnek, tarihsel bir gerçekliğe işaret ediyor ve kripto paralarla uğraşan hemen herkes Bitcoin'in bu şaşırtıcı sürecinden bir ölçüde haberdar. Bu yüzden, paralarının arttığını, hatta birkaç kat arttığını görenler bu dijital paralarını satıp nakite dönüştürmeye çekiniyorlar, çünkü beklerlerse paralarının kat kat fazlasını alabileceklerini düşünüyorlar. Elbette ki bu süreç içinde bazıları çok büyük kârlar elde ediyor, ancak bazıları da çok büyük zararlar ediyor. Endişelerinin temel sebebi, gelecekteki olası daha büyük kârı kaçırmak istememeleri.

Kripto para sahiplerinin önemli bir kısmı, ciddi bir kâra ulaştıktan sonra anaparalarını çekip sadece kârı yatırımda tutarak zarar olasılığını sıfıra indireceklerini "söyler". Ancak bunu gerçekten yapan çok azdır.^[10] Çünkü eğer zaman içinde yine birkaç kat artış olacaksa, anaparalarını çektikleri için bu kârdan yeterince yararlanamayacaklardır.

Burada insan psikolojisinin ilginç bir yanı ile karşı karşıyayız. Yolda yürürken yerde 20 lira görüp sevinerek eğilip alıyorsunuz. Tam sevinçle tekrar doğrulduğunuzda, sizden birkaç metre ileride birinin aynı şekilde yerden para aldığını ve onun bulduğu paranın 100 lira olduğunu görüyorsunuz. Yolunuza devam edip biraz daha ilerlemiş olsaydınız 100 lirayı siz bulacaktınız. Sevinciniz aynen devam eder miydi? İşte bu durum, kişiye göre değişiyor.

Gençlik ve Dijital Cazibe

FOMO'nun meydana getirdiği anksiyete düzeyinin, gençlerde daha yüksek olduğu bilinmektedir.^[11] Bu da gençlerin kripto para dünyasıyla daha ilgili olma nedenlerinden birisi gibi görünüyor.

Kripto para fenomeni ile gençlerin bu fenomene yaklaşımı arasında belirgin başka bazı tespitler de mevcut.

Bir araştırmaya göre Bitcoin denilen bir "kavrama" aşina olma, onu olumlu bir finansal teknoloji ve geleceğin para birimi olarak görme, gelecek 5 yıl içinde Bitcoin kullanmayı düşünme, onu en önemli yatırım aracı olarak görme ve Bitcoin sahibi olma alanlarının hepsinde, 35 yaş altı daha önde gidiyor.^[12] Yani genç insanlar kripto paralara daha çok ilgi ve eğilim duyuyor ve davranışları da bundan etkileniyor.

Kripto paraların mantığını anlamak bile oldukça üst düzey bir teknik bilgi gerektiriyor. Bu konuda İnternette şöyle bir arama yaptığınızda sıradan bir insanın karşılaşacağı şey benzetmeler, bazı örnekler ve kaba bir çerçeve olacaktır; çünkü konu cidden oldukça karmaşıktır. Bu kadar karmaşık ve teknik bir konuda, genç insanların diğerlerine göre bir ölçüde avantajı olduğu söylenebilir.

Aslında temel olarak biliyoruz ki, genç insanlar teknolojiyle ortalama olarak hep daha yakından ilgilidir. Teknolojiyi korkulacak bir mecra olarak görmek bir yana, ondan mümkün olduğunca yararlanma ve onunla vakit geçirme eğilimde olmaktadırlar.

Marvin Meyer - Unsplash

Yapılan bir araştırmaya göre genç insanlar öğrenmeye aç, değişikliğe kolay uyum sağlayan, başarı hırsı yüksek, teknolojiyle ilgili ve tutkuludur.^[13] Tüm bunlar da doğal olarak, dünyanın son zamanlarda gördüğü en ilginç teknolojik yenilik olan kripto paralarla gençlerin daha çok ilgilenmesi sonucuna yol açmış olabilir.

Genç insanların yeni çıkan bir telefonu alma, yeni bir işletim sistemini öğrenme, yeni bir sosyal medya programını kullanma gibi heveslerinin daha yüksek olduğu bilinmektedir.

Bunun yanı sıra yeniliklere uyum sağlama yeteneği de genç yaşlarda daha yüksektir. Bu mecra da oldukça yeni ve teknolojiyle doğrudan ilgili olduğu için gençlerin daha çok ilgisini çekiyor gibi görünüyor.

Ülkemiz de göreli genç bir nüfusa sahip ve ülkemizde kripto para “sahibi” olan ya da kullanmış olan kişi oranı açından dünyada ilk on ülke içindeyiz.^[14]

Yine hatırlatalım ki, yaşı daha ileri insanların zaten genel olarak risk alma eğilimi daha düşükken, kripto para meselesine ise “gerçek dünyada karşılığı olmayan bir şey” olarak bakma eğilimleri yüksektir. Oysa kullandığımız paralar ya da altının değeri kendiliğinden değildir, yani gerçek dünyada somut bir karşılığı yoktur. Bizim değerli dediğimiz her şeyin değeri, insanların çoğu onu değerli kabul ettiği içindir. Yani devletlerin ürettikleri paranın da, parmağınızdaki yüzüğün de, düğününüzdeki bileziğin de değeri, insanların ortak inancına dayanır.

Kumar mı, Yatırım mı?

Kripto para alım satımı yatırım mıdır yoksa kumar mı? Bu sorunun temeli, yatırım ve kumarın farkına dayanır.

"Kasa her zaman kazanır." ifadesini duymuşsunuzdur ve bu ifade, kumarhaneler için doğrudur. Konu ile ilgili yapılan araştırmaya göre ise geleneksel borsalarda ne kadar uzun süre yatırımınızı muhafaza ederseniz, sizin kazanma olasılığınız o kadar yüksektir.^[15]

Gerçekten de yatırım araçları genelde daha uzun vadelidir, yatırımını yapan kişi aylar, hatta yıllar boyu yatırımını çekme ya da değiştirme eğiliminden kaçınır. Oysa kumar daha kısa vadelidir: Bahis siteleri ve araçlarından kayıp ya da kazancınızın ne olacağı günler, hatta saatler içinde ortaya çıkar.

Yatırım da kumar da risk üzerine dayanır ancak yatırım yaparken kişi, konu ile ilgili bilgisine güvenirken, kumarda genel olarak şansına güvenir. Elbette kumar araçlarının bazıları kısmi yetenek de gerektirir; örneğin pokerde daha başarılı olmak için şansınızın ve oyun becerinizin yüksek olması gerekmektedir. Yine de genel olarak kumarın, yatırıma göre daha çok şansa dayandığı söylenebilir.

Yatırımın temel farklarından birinin, kişinin, yatırım yaptığı alandaki bilgisi olduğuna değinmiştik. Kripto para ile uğraşan birçok kişinin, parasını yatırdığı belirli bir "coin"in temel işlevinin ne olduğunu, ne işe yaradığını bilmediğini gözlemleyebilirsiniz. Bu durum kumara daha yakındır. Ayrıca temel bazı kripto paraların fiyat hareketi diğerlerine göre daha stabildir (Bitcoin, Ethereum, vb). Bazılarının fiyatları ise çok daha değişkendir. Parayı ağırlıklı olarak bu stabil olmayan "altcoinler"e yönlendirmenin, işin kumar niteliğini artırdığı düşünülebilir.

Handan Bozkurt

Kripto para alım-satımının kumara en yaklaştığı nokta ise, bizde "kaldıraçlı işlemler" denilen durum. Bu türde kişi, olası kaybını ya da kazancını birkaç kat artırmayı seçer.

Örneğin; iki şahıs A kripto parasına 100’er lira yatırıyor diyelim. 2. Şahıs ayrıca kaldıraç kullanarak 5 katsayısını seçiyor. Burada amacı potansiyel kârını 5’e katlamaktır.

Ancak diyelim ki yatırdıkları dijital paranın değeri %10 azaldı. İlk kişi 10 lira kaybederken, ikincisi 50 lira kaybeder. Bu kaldıracın 5’den daha da yüksek olabileceğini unutmayın.

İşte bu durum, yani kaldıraçlı oynamak, kripto para ticaretini kumara oldukça yaklaştıran bir durumdur.

Burada şunu da belirtmek gerek: Erkeklerin, kadınlara göre daha riskli yatırımlara giriştiğini, kadınların ise ortalama olarak yatırımda erkeklerden daha başarılı olduğunu destekleyen araştırmalar mevcuttur.^[16] Bunun, toplumsal cinsiyet rollerinin dışında hormonsal tabanlı bazı nedenleri olduğunu destekleyen çalışmalar da vardır.^[17]

Ayrıca yapılan bir araştırmaya göre kripto paralara yapılan yatırımın kişinin toplam maddi servetine oranı, erkeklerde daha yüksek bulunmuştur.^[18]

Bir diğer çalışmada, borsa yatırımcılarının düşük fiyatlı hisse senetlerinin gelecekteki fiyat tahminlerini etkileyen önemli bir unsurun, hisse senedinin fiyatı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.^[19] Buna göre bir hisse senedinin fiyatı ne kadar düşükse, yatırımcı, bu hisse senedinin değerinin daha fazla artacağı yanılgısına sahip olur. Örneğin bir lotu 10 dolar olan bir hisse senediyle ilgili gelecekteki artış tahminleri, bir lotu 100 dolar olan hisse senedine göre daha yüksek olur. Araştırmacılar bunu Görünür Fiyat İllüzyonu (İng: "Nominal Price Illusion") olarak adlandırdılar. Roger ve arkadaşlarının 2018’de yaptıkları başka bir araştırmada ise finansal analistlerin bile bu yanılgıya sahip olduğu ortaya konulmuştur.^[20]

Araştırmacılar bu yanılgının kripto para fiyatlarıyla ilgili de geçerli olup olmadığına baktıklarında, aynı yanılgının bu mecrada da var olduğunu, hatta daha da güçlü olduğu sonucuna ulaştılar.^[21]

Yani kripto para yatırımcıları, bir kripto paranın bir adedinin değeri ne kadar küçükse, onun gelecekte o kadar çok yükseleceği yanılgısına sahiptir. Oysa bu durum, reel karşılığı olan finansal bir gerçeklik değildir.

Bir diğer araştırmaya göre ise kripto para yatırımcıları, yatırımları yoluyla kısa yoldan servet sahibi olacaklarına ilişkin yüksek düzeyde bir inanca sahip olma eğilimindedir.^[22]

Geleneksel borsa yatırımcılarıyla kripto para yatırımcılarını kıyaslayan bir başka araştırmada ise, kripto para yatırımcıları kumar türünden davranışlarda bulunmaya, kısa vadeli yatırım yapmaya, yenilik ve heyecan aramaya daha eğilimli bulunmuştur.^[23]

Batık Maliyet Yanılgısı

Batık Maliyet Yanılgısı (İng: "Sunk Drain Fallacy"), belirli bir şeye yaptığınız yatırımı, artık mantıken buna devam etmeniz gerekmemesine, hatta devam ederseniz muhtemelen zarara gireceğinizi bilmenize rağmen devam ettirme eğilimidir.^[24] Buradaki yatırım sizin paranız olabileceği gibi zamanınız, emeğiniz vb. de olabilir. Örneğin "Oysa ben bu ilişkiye yıllarımı verdim." tipik söylemi buna işaret eder. Bu ilişkiye yaptığınız yatırım, yapılan yatırım kısmı (burada yıllar) boşa gitmesin diye devam ettirebilir. Kumar bağımlılığında buna çok rastlanır: Para kaybeden oyuncu, bahis işinden kaybettiği parayı telafi edebilmek için oynamaya devam eder.

Burada kumar alışkanlığı olan bireylerdeki yaygın bir oynama örüntüsünden de bahsedelim: Kaybederse kaybını telafi etmek için oynar, kazanırsa da "Para nasılsa havadan geldi bununla rahat oynarım, kaybedecek bir şeyim yok." diye oynar. Sonuçta, ara ara kazanıyor olsa da kaybedene, hatta birçok durumda her şeyini kaybedene kadar oynar.

Bu arada, bazı insanların daha fazla risk alma eğilimi olmasıyla, kripto piyasasında da yatırımdan ziyade kumara benzer işlemler yapmasıyla ilgili başka bir durumdan bahsedelim: Genel mutsuzluk etkisi.

Hayatından çok zevk almayan, yaşam doyumu düşük bir insan için yatırımının kaybı elbette ekstra bir mutsuzluk nedenidir: Mutsuzken daha da mutsuz olmuştur. Hayatından zevk alan, mutlu insanlar da benzer bir mutsuzluk yaşarlar. Ancak farka dikkat edin: Mutsuz insanlar, mutsuzluğa daha alışkındır. Mutlu insan ise böyle bir mutsuzluğa pek alışkın olmadığından, bu süreçte daha büyük bir çökkünlük yaşar.

Bu yüzden mutlu insanlar daha “sağlam” yatırım yapma ve güvenli limanlarda seyretme eğilimindeyken, mutsuz insanlarda riskli davranışlarda (alkol, kumar, uyuşturucu gibi) ya da riskli yatırımlarda bulunma ihtimali, mutlu insanlara göre daha yüksek olur.^[25]

MayoFi

Ayrıca daha önce bahsettiğimiz bir araştırmada bir kişideki FOMO düzeyi ile o kişinin genel mutluluğu arasında da yüksek derecede bir ilişki bulunması bunu destekliyor.^[6] Ne kadar mutsuz ve ne kadar tedirginsek, o kadar riskli tercihler yapabiliyoruz.

Kripto para piyasasının yatırım mı yoksa kumar mı olduğuyla ilgili sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Bu, kişinin bu piyasadaki davranışlarına göre değişir. Bu piyasadaki dijital varlıklar ile ilgili pek bilgisi yoksa, daha çok kısa vadeli al-sat işlemleri yapıyorsa, kaldıraçlı işlemler yapıyorsa, kazansa da kaybetse de riskli tercihler yapmaya devam ediyorsa, kişinin daha çok kumar olarak adlandırılabilecek davranışlarda bulunduğu söylenebilir.

Can Sıkıntısı, Meşgale

Dünya ülkeleri olarak garip dönemlerden geçiyoruz. Bir yılı aşkın bir süredir devam eden küresel bir pandemi sağlığımızı tehdit ediyor. Bu tehditle başa çıkabilmek için birçok ülke gibi Türkiye’de de belirli ölçüde kapanma tedbirleri alındı. Birçok insan, hayatında hiç olmadığı kadar evinde zaman geçirmeye başladı. Bunların ciddi bir kısmı da evinde ne yapacağını bilemedi.

Araştırmalar gösteriyor ki pandemi döneminde mevcut hobilerine daha çok vakit ayırabilen, yeni meşgaleler ve hobiler edinen insanlar bu süreci göreli daha rahat geçiriyor.^[26] Kripto para piyasasının da çok uzun süredir devam etmesine karşın, bu dönemin hem ekonomik olarak bu piyasa üzerinde olumlu bir etkisinin olmasının, hem de bu yönde okuduğu haberlerin ve duyduğu şeylerin etkisiyle bir kısım insan, elindeki ekstra boş zamanlarında bu piyasaya girip alım satımlara başladı. Daha önce konu ile ilgili hiç bilgisi olmayan insanlar "short pozisyonu, iğne atmak, Fibonacci eğrisi vb." gibi yıllardır geleneksel borsalarda kullanılan terimleri öğrenerek incelemeye başladı.

Tüm dünyayı ciddi olarak etkileyen pandemi döneminde araştırmalar, insanların dijitalleşme hızının da arttığını gösteriyor.^[27] Boş vakti artan insanların daha da hızlı bir şekilde dijitalleşmeye başlayınca, dijital dünyanın merkezindeki bir fenomenle, yani kripto para dünyasıyla ilgilenmeleri de doğal görünmekte.

Sonuç

California Davis Üniversitesi'nden Bilim ve Teknoloji Profesörü Finn Breton, kripto paralarla uğraşmanın esasında bir "kültür"ü temsil ettiğini söylüyor. Breton'a göre bu insanlar kendilerini biraz ayrıksı ve geleneksel ekonomik kurum ve süreçlere karşı gelen "radikal"ler olarak görüyor. Kendilerine bu şekilde edindikleri kimlik gizliliğe önem vermeyi, devletleri ve devletin temel kurumlarını küçümsemeyi, teknolojiye hâkim olmayı içeriyor. Günümüzde bu uğraş, özellikle geleceği konusunda karamsar insanlara gelecekleri için güzel bir hayal, tutunacakları bir vizyon sunuyor.

Özellikle bazı ülkelerde böyle bir hayale ve vizyona daha çok ihtiyaç duyulduğunu söylemek mümkün. 2020 yılında yayınlanan bir araştırma raporuna göre Türkiye'de gençler, kendi gelecekleri açısından oldukça karamsarlar. Meslek yaşamlarında uzun vadeli elde edecekleri gelirin ve kariyerlerinin, iyi çalışmalarından ziyade iltimas, torpil, şans gibi faktörlere bağlı olduğunu düşünüyorlar ve gelecekleri konusunda karamsarlar.^[28] Hayatlarından beklentilerini, yaşamak için gerekli asgari şartları garanti altına almak olarak ortaya koyuyorlar ancak bunu elde edebilecekleri konusunda bile karamsarlar.

Grae Dickason

Alanında oldukça tanınmış birçok ekonomist bilim insanı ve üst düzey şirket yöneticisi kripto paraların geleceğimiz için vazgeçilmez olduğunu söylerken, bazıları da bunun gelip geçici, güvensiz ve hatta tehlikeli bir heves olduğunu söylüyor. Konu ile ilgili tartışmalar alevli bir şekilde devam ederken, etrafımızda giderek daha fazla sayıda insan telefonlarında kripto para uygulamalarının ekranını yenileyip duruyor. Elbette bu durumun geniş çaplı sosyolojik ve ekonomik nedenleri var ve bunlar sürekli tartışılıyor, konu ile ilgili araştırmalar da devam ediyor. Burada bahsettiğimiz faktörler ve daha niceleri hep birlikte oldukça girift bir yapı içinde bu fenomeni oluşturuyor.

Biz bu yazımızda, kişisel düzeyde bireyi bu yeni uğraşa yönlendiren bazı nedenlere ve kripto para dünyasında insanlardaki belirli davranış eğilimlerine değindik. Şüphesiz ki bunların dışında da birçok psikolojik, sosyolojik ve ekonomik faktör var. Burada bizim ele aldığımız konular arasında bile yüksek düzeyde etkileşim olduğuna dikkat etmişsinizdir: Ekonomisi kötü ülkelerde bireyler parasını korumak için farklı yatırım türlerini denemeye daha hevesli oluyor. Pandeminin de ekonomi üzerindeki olumsuz etkisi ve insanlara sağladığı boş zaman artınca, zaten geleceği konusunda karamsar ve mutsuz gençler, gelecekte daha mutlu olduğu bir dünyayı hayal ederek ona ulaşmaya çalışırken risk alıyor. Dünyanın diğer ülkelerindeki daha mutlu ve şanslı insanları gözlemleyerek, onlar gibi bir hayat yaşamak için sahip olduğu bilişim yeteneklerini kullanıyor. Refah içinde bir hayat yaşamak bir yana, asgari geçim şartlarını çalışarak sağlayabileceğinden emin olmayanlar, kurtuluşu kimisi oldukça riskli yatırım araçlarında arıyor. Kaybedecek çok şeyi olmayanlar, ellerinde kalan her şeylerini de kaybetmeye göze alarak daha doyumlu bir hayatın mümkün olduğuna inanmaya çalışıyorlar. Hayata daha fazla tutunabilmek için, kendileri için güzel bir hayat ümidine tutunuyorlar.

Konu tüm güncelliğini koruyor, gelecekte sürecin nasıl işleyeceğini de hep birlikte izleyerek göreceğiz.