Atlardaki Don Çeşitliliği: Atların Evriminde Farklı Renkler Nasıl Oluştu?

Sadakatiyle, gücüyle, asilliğiyle ve tüm ihtişamıyla yıllardan beri bizleri etkileyen atlar (Equus ferus caballus), Atgiller (Equidae) ailesinin üyesi olan memeli hayvanlardır. Modern atlar, Eosen Dönemi'nde (günümüzden yaklaşık 55-35 milyon yıl önce) var olan Eohippus cinsi ilkin atlardan evrimleşmiştir. Aradan geçen süreçte türlü sebeplerden ötürü atların birçok özelliği çeşitlenmiş, özellikle de kıl renklerinde, yani "donlardaki" çeşitlilik öne çıkmıştır.

Atların bedenlerini örten örtücü kıllara (ve bunların rengine) "don" adı verilir. Bu donlar, kılların bir bütün olarak sergilediği bir renk olabileceği gibi, birden fazla rengin karışımı şeklinde de olabilir. Atasal atların kuyruk, yele ve uzuvların koyu kahverengi, bedenin ise açık kahverengi olduğu bir dona sahip oldukları düşünülmektedir. Donlarının böyle olması, yaşadıkları yaban ortamında daha iyi kamufle olarak, avcılardan korunmalarını sağlamıştır. Pleistosen'in sonları ve Holosen'in başlarında ise donlarda siyah rengin belirginleşmeye başladığı düşünülmektedir.

Ortaya çıkan bu çeşitliliğin ana kaynağı, atların soylarında meydana gelen bir dizi mutasyondur. Atların vücudundaki belli bölgelerde pigmentlerin azalmasına neden mutasyonlar, vücutta farklı renklerin ve desenlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu dış görünüş farklılığı, özellikle de göç eden atların karşılaştığı yeni iklimsel ve jeolojik şartlar altında avantajlar sağlamıştır.^[1] Doğal seçilim yoluyla seçilen ve elenen mutasyonlara ek olarak, insanların yapay seçilim yoluyla belli donları ön plana çıkarması da günümüzdeki atların renk çeşitliliğinde önemli rol oynamıştır.

Labgenvet

Tarım, ulaşım, spor gibi birçok alanda kullanılan atlar, insanlar için adeta birer "yoldaş" haline gelmiştir. Dolayısıyla insanlar için bu kadar önem taşıyan atların evcilleştirilmesi de bir o kadar önemlidir ve tarihi oldukça eskilere dayanır. Yapılan araştırmalara göre, Kuzey Kazakistan'da, Bakır Çağı'nda (M.Ö. 5000-3000 yıl önce) yaşamış olan "Batia" kültürüne ait insanlar, atı ilk evcilleştiren toplumlar arasındadır.

Horse Breeds Pictures

Atların donları, insanların atları evcilleştirme sürecinde giderek çeşitlenmiştir. Günümüzde var olan donların neredeyse tamamı, yapay seçilim yoluyla elde edilen renklerdir. At sahipleri, genetik testler gibi bilimsel çalışmalar sayesinde, ebeveyn atların sahip olduğu genlerden yola çıkarak, doğacak yavrunun donunu çok daha kolay bir şekilde bilebilmekte, böylece hangi atların çiftleşip, hangilerinin çiftleşmeyeceğine karar vererek, yapay seçilim yoluyla istedikleri dona sahip atı üretebilmektedirler.

Atlarda Farklı Donlar

Günümüzde donlar; esas donlar, türev donlar ve alaca donlar olmak üzere 3 ana gruba ve bu gruplar içerisinde de birden fazla ara gruba ayrılır.

Esas donlar, atların doğumundan ölümüne kadar sahip olduğu, değişmeyen donlardır. Al don (tüm vücut kırmızı), yağız don (tüm vücut siyah), izabel don (tüm vücut sarı), doru don (beden kırmızı; alt bacak, kuyruk ve yele siyah) ve kula don (beden sarı; kuyruk, yele ve bacak siyah), atlarda yaygın olarak görülen esas donlardır.

Türev donlar, beyaz kılların atın ilk başta sahip olduğu kılların arasında girip, mevcut don rengini değiştirmesiyle oluşan donlardır. Ahreç don (beden kırmızı kıl ve beyaz kıl karışımı; alt bacak, yele ve kuyruk siyah), boz don (yelenin, kuyruğun ve bacağın alt kısımları ile bedenin tamamı kırmızı kıl ve beyaz kıl karışımı) ve kır don (kıllar renksiz yani beyaz) türev donlardır.

Alaca donlar ise birisi beyaz olmak üzere iki ayrı dondan meydana gelenlerdir. Alaca kelimesinin nereye yazılacağını donların miktarı belirler. Beyaz don daha fazla alan kaplıyorsa "alaca" diğer donun önüne yazılır (al alaca, alaca al gibi).

Ara gruplar içerisinde bile farklı tonlardan oluşan bir sürü çeşit bulunur (örneğin: yanık al, kaplan lekeli boz, kurt kulası, kuzgun yağız gibi). Dolayısıyla atlardaki don çeşitliliğinin son derece yüksek olduğu söylenebilir. Çeşitliliğin önemli bir bölümü temel kürk renkleri olan al, siyah ve dorudan meydana gelir. Bu renkler Melanocortin ve Agouti adlı iki gen tarafından kontrol edilmektedir. Varyasyonlar bu üç renk etrafında şekillenir.

Arap atı, İngiliz at, Ahal Teke atı, bilindik at çeşitlerinden bazılarıdır. Ancak burada dikkat edilmesi gereken şudur: Çeşitlerin sınıflandırılması, donlarına göre yapılmaz. Sınıflandırmadaki belirleyici özelliklere; vücut ile kemik yapıları, yürüyüşleri ve sıcakkanlı, soğukkanlı veya ılık kanlı olmaları gibi örnekler verilebilir. Çeşitler ile özelliklerin coğrafi dağılımı arasında bir ilişki bulunabilir; ancak bu dağılım, don çeşitleri için geçerli değildir. Bir diğer deyişle, donların anlamlı bir coğrafi dağılımı yoktur.

Öte yandan bilmek gerekir ki aynı donlar, farklı bölgelerde farklı isimlendirilebilir. Örneğin "alazo sopa de leite" (Güneybatı Brezilya'da), "baio ruano" (Güneybatı Brezilya, Uruguay, Arjantin ve İspanyolca konuşulan bazı ülkelerde) ve "palomino" (ABD ve İngilizce konuşulan bazı ülkelerde), sarımsı bir beden ile daha açık renkte bir kuyruğa ve yeleye sahip olan aynı at fenotipini tanımlamaktadır.

Atları daha yakından tanıyıp, onların evrim tarihini daha fazla aydınlattıkça, donları ile çevreleri arasındaki ilişkiyi de daha iyi anlayıp, insanın en yakın dostlarından biri olmayı başarmış bu hayvanın geçmişini çok daha yakından tanıyabileceğiz.