Arkeoloji Nedir?

Arkeoloji, kısaca "kazı bilimi" demektir. Fransızca archéologie "eski şeyler bilimi, antik harabeler uzmanlığı" sözcüğünden alıntıdır. Fransızca sözcük Latince archaeologia "eski zaman efsaneleri uzmanlığı" sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunanca aynı anlama gelen arχaiología, αρχαιολογία sözcüklerinden alıntıdır. Yunanca sözcük Eski Yunanca arχaîos, αρχαῖος "eski, kadim" ve Eski Yunanca logía λογία sözcüklerinin bileşiğidir. Eski Yunanca arkhaios "eski", logos ise "bilim, bilgi" anlamındadır.

Arkeoloji kelime manası ile eskinin ilmidir. Eski medeniyetleri maddi kalıntıları yoluyla inceleyen bir ilimdir. Arkeoloji, geçmiş dönemlerde yaşamış insan topluluklarının kültürel ve toplumsal düzenlerini, günümüze kadar gelebilen maddi kalıntılara dayanarak araştıran, belgeleyen ve gelişim sürecini inceleyerek yorumlamaya çalışan bir bilim dalıdır. 

Arkeoloji insanlık tarihinin derinliklerine inen ve kültür gelişimini, eski dönemlerden kalan çeşitli insan eserlerini inceleyip yorumlayarak aydınlatmaya çalışan bir bilimdir. Arkeoloji geçmişte var olmuş olan kuyruksuz maymun topluluklarının bireysel ve toplumsal varoluşlarını, günümüze kadar gelen maddi kalıntılara veya matematik dahilinde değerlendirilen istatistiki analizlere dayanarak araştıran, belgeleyen ve süreçleri inceleyerek diğer bilim dalları ile birlikte yorumlayan bilim dalıdır. 

Savunduğumuz arkeoloji anlayışı, arkeoloji tartışmalarına yeni bir açılım getirmeye çalışmaktadır. Arkeolojinin amaçlarından birisi; Marksizm, yapısalcılık, pratik kuramları, bedenleme kuramları, feminist eleştiriler ve halk arkeolojisi gibi bir dizi muhtelif dış etkiyi barındıracak şekilde arkeolojiyi genişletmektir. Aynı zamanda arkeolojiyi hem entelektüel hem de halka açık tartışmalara bağımsız bir ses olarak katkıda bulanabilecek bir disiplin olarak kurmayı hedeflemektedir. 

1960’ların sonunda, arkeoloji dünyasında, geleneksel arkeoloji anlayışına karşı çıkışla başlayan değişimin günümüze kadar süregelen yansımalarından biri, arkeolojinin ne için ve kim için var olduğunun sorgulanmasıdır. 1970’lerde kabul gören pozitivist yaklaşım metodolojisi ve yorumlamasına getirilen eleştirilere karşı yeni arayışlar ise, etnoloji, etnografya, toplumbilim, deneysel arkeoloji vb. bilim dallarının, disiplinlerin ve yaklaşımların arkeoloji ile birlikte ele alınmasına neden olmuştur. Söz konusu gelişmelere, 1980’lerde, yorumlamalı arkeoloji, sosyal arkeoloji, yaşayan arkeoloji ve çok seslilik gibi kavram ve yaklaşımların dahil olmasıyla, arkeoloji bugün, dar kapsamlı “kazıbilim” anlayışından sıyrılmayı başarmıştır. Ortaya çıkarılan geçmişle ilgili verilerin bilgiye dönüştürülme sürecine doğrudan ya da dolaylı olarak toplumun ilgili kesimlerinin katılması, etkileşim ve bütünleşme, uygulamada kazı faaliyetlerinin yanı sıra farklı etkinliklerin arkeolojik projeler kapsamında ele alınmasını getirmiştir. O halde, Sevil Gülçur'un dediği gibi, arkeoloji özgürlüktür.

Bilim, sürekli olarak kendini değiştirerek ilerlemektedir ve arkeoloji bilimi de hem tanımı hem de içeriği bakımından bu değişimden kendine düşen payı almaktadır ve rolü üstlenmektedir. Yukarıda verilmiş olan tanımlar, biraz da olsa, durumu yansıtmaktadır. 

Kazıbilim Derken?

Arkeoloji sözcüğü dilimize kazıbilim olarak çevrilmiştir. Oysa, arkeolojinin amacı kazı yapmak değildir. Kazı, arkeoloğun gerekli verileri elde edebilmek için kullandığı bir yöntemdir yalnızca. Bir biyolog ya da kimyacı için mikroskop neyse, arkeoloji için de kazı aynı anlamı taşır. 

Modernizmin bir ürünü olan milliyetçiliğin en önemli üretim alanlarından birisi olan dilde, saflaşma ve temizlenme isteğinin bir sonucu olarak, dilin saf yapısına uymayan "arkeoloji"nin saf ve temiz "kazıbilim" terimi ile özdeşleştirilmesi, çeviribilim açısından sorunsal bir karşılamadır. "Arkeoloji"yi, terimin etimolojik kökeninde yer alan archaeo ve logos terimlerinin temsiliyetinden çıkartıp, yöntemle ilişkilendirilmiş sorunsal bir adlandırma ile karşılamak, hem var olan arkeolojik iktidarın sorunlu bir epistemolojik temele dayanmasının hem de yaratılan arkeolojik hayalin bilincinin bir göstergesidir.

Arkeoloji terimini bir metafor olarak kullanan Michel Foucault, bu terimi ''belli tarihsel dönemlerde bilimsel söylemi belirleyen kurallar'' anlamına gelen episteme'nin çözümlenmesi ve değişimini göstermek bağlamında kullanmıştır. Bu noktada, Foucault'ya göre, tarihsel dönemlerde iktidarların yarattığı söylemlerin ya da episteme'lerin değişimi, arkeolojik analiz ile ele alınan düşüncenin stratigrafisi ile belirlenebilir. Kazıbilimsel bir yöntem ise, bu noktada anlamsızdır; çünkü, o sadece kazar ve tanımlar, değişimle ve episteme ile uğraşmaz. İnsanı ve onun değişimlerini anlamaya çalışan arkeoloji, nesneyi ve onun değişimlerini tanımlamaya çalışan kazıbilimden bu noktada kopar ve farklı bir konumda kendini tanımlar. Bu saflaşma ve temizlenme isteğine örnek verecek olursak; Cumhuriyet'in ilk yıllarında ulus-devlet inşası ve Osmanlı kimliğinden arınmaya yönelik çabalar, arkeolojiye ayrıcalıklı bir rol biçilmesine neden olmuştur. Bu ayrıcalıklı durum, yeni bir disiplinin doğma heyecanıyla birleşmiş, Türk Tarih Tezi'yle birlikte fantastik bir dizi önerme içeren hayali bir geçmiş oluşturulmaya başlanmıştır. Bir başka deyişle disiplin, devletin resmi söylemi içine doğmuştur. Neyse ki Türklerin kökenine ilişkin gerçek dışı beyin fırtınaları fazla uzun sürmemiştir. Atatürk'ün ölümüyle birlikte Türk Tarih Tezi'ne olan bağlılık zayıflamaya başlamış, söz konusu olan tez sorgulanmaksızın unutulmaya bırakılmıştır.  

İlim Derken?

İlim sözcüğü, Arapça'dır ve ''a-l-m'' kökünden türetilmiştir. ''A-l-m'' kökü, ondan türetilmiş ''alim'' sözünden de anlaşılabileceği gibi, bilgi sahibi olmak, farkında olmak, hissetmek, bir şeyden haberdar olmak, farkında olmak, aşina olmak, tanımak, kavramak, nesneleri birbirinden ayırmak, anlamak, öğrenmek, kesin olarak bilmek, kuramsal olarak bilmek gibi anlamlara gelmektedir.

Arapça'da ''c-h-l'' nin yani cahilliğin zıttı olan bu sözcük, işaret etmek gibi başka bir anlam daha içermektedir. Nitekim, alem (işaret), alamet (işaretler), alem (evren) aynı kökten türetilmiştir. Bu açıdan a-l-m kökünün İslam kültüründeki kullanımının, sadece nesneler dünyasını bilmekle sınırlandırılamayacak oldukça geniş bir çağrışım alanı vardır. Bu çağrışım, özellikle insanı görünürlerin ötesine yani metafiziğe götürmeye çalışmaktadır. Bu açıdan ''ilim'' sözcüğünün Türkçe'deki ''bilgi'', İngilizce'deki ''knowledge'' gibi sözcüklerle aynı anlama geldiğini söylemek oldukça zordur.

Günümüzde ilim sözcüğünü tercih edenler, bilim kavramının kendisini nesneler dünyasıyla sınırlayan materyalist eğilimine tepki olarak bu sözcüğü kullanmayı yeğlemektedirler. Böylesi bir bakış açısı, bilimi, tıpkı ortaçağdaki gibi, metafiziğin hizmetine sokmakta ya da en hafif deyişle, bilimin arkasına ve hedefine dinsel bir metafizik iliştirmektedir. 

Sonuç

Arkeoloji, kazıya indirgenmiş tekdüze anlayıştan kurtarılmalıdır. Yerleşme ve materyal fetişizmi üzerinden yükselen güce ve hiyerarşiye son verilmelidir. Sigmund Freud'un şu sözleri konumuz bağlamında düşünülmeye değerdir: Kültürel süper-ego kendi ideallerini geliştirmiştir ve kendi taleplerini ortaya koyar. Dolayısıyla, tanımda aslolan akılcılıktır. Akılcı otorite mantıklıdır; çünkü, otorite sahibi ister bir öğretmen olsun, ister acil bir durumda emirler veren gemi kaptanı olsun, teslimiyet olmaksızın genel olgu olarak kabul edebileceğim mantık adına hareket eder. Akıldışı otorite, güç kullanmak veya telkin etmek zorundadır; çünkü, engelleme özgürlüğü olan hiç kimse kendini kullandırtmaz.

Düzeltmeler: Yorumsal arkeoloji sözünü, Prof. Dr. Mihriban Özbaşaran'ın uyarısını dikkate alarak, yorumlamalı arkeoloji şeklinde düzelttim.