Aristoteles'in Etik Anlayışı: Karakter Erdemleri ve Düşünce Erdemleri

Aristoteles’in etik görüşü hakkında bilgi sahibi olunabilecek en sağlam kaynak, Nikomakhos'a Etik adlı kitabıdır. Bu kitabın, adını, Aristoteles'in oğlundan aldığı düşünülmektedir. Aristoteles, etiği politikaya giriş olarak görmektedir. Ona göre devlet, iyi bir amaç için kurulmuştur ve devletin en yüksek iyiyi amaç edinmesi gerekir.^[2] Etik, bu “en yüksek iyi”nin bilgisine ulaşmayı amaçlamaktadır. Aristoteles etiğinde, karakter erdemleri ve düşünce erdemleri olmak üzere iki tür erdem vardır.

Karakter Erdemleri

Karakter erdemleri, kendi tercihimizle oluşan, yapıp etmelerimizle pekişen “alışkanlık (ethos)” yoluyla edinilen erdemlerdir. Bu da karakter erdemlerinin bizde doğuştan veya doğa vergisi olarak bulunmadığının göstergesidir. Aristoteles, “Ev yapa yapa mimar, kitara çala çala kitaracı oluruz; tıpkı böyle, adil eylemler yaparak adil oluruz, hazda ölçülü eylemler yaparak hazda ölçülü oluruz.” diyerek bunu örnekle açıklamıştır.^[1]

Karakter erdemleri, ilişkilerde ortayı bulma meselesidir. Ruhun ikili bir yanı vardır ve akıldan pay almayan istekler ve hazlardan oluşan kısmın aklın buyruğuna girmesi gerekir, böylece karakter erdemlerinin çıkmasına olanak sağlanmış olur. Erdemli kişi, gerektiği zaman, gereken şeylere ve kişilere karşı, gerektiği için ve gerektiği gibi eyleyerek orta olanı ve en iyiyi yapandır.^[3]

Karakter erdemleri, her tek durumda, aşırılıktan kaçınma ve ortayı bulma meselesidir. Peki bu orta nedir? Aristoteles’e göre iki aşırı uç vardır ve bunların ortasının bulunması gerekmektedir. Örneğin, bir aşırı uç korkaklık, diğer aşırı uç ise gözü kara olmaktır. Bu ikisinin ortası ise, cesarettir. Aristoteles için korkaklık ve gözü kara olmak, ahmaklıktır.

Karakter erdemlerinin kendi tercihimizle ve yapıp etmelerimizle oluştuğunu daha önceden dile getirmiştik. Bu kısımda tercih ve isteme ayrımının yapılması gerekir: İsteme sınırsızdır, her şey istenebilir; buna karşın istenen her şey tercih edilememektedir. Örneğin, hasta olmamayı isteyebiliriz, fakat bunu tercih edemeyiz. İsteme, amaçla ilgilidir, tercih ise amaca götüren yollarla ilgilidir. Tercih, kendi elimizde olan şeylerin enine boyuna düşünülmesidir.^[1] Tercihler, eyleme ilişkindir, bu sebeple eyleme bakmak gerekir. Eylem ise, isteyerek yapılan ve istemeyerek yapılan olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

İstemeyerek yapılan eylemlere bakıldığında, onun da kendi içinde, “zorla yapılan” ve “bilgisizlikten dolayı yapılan” olmak üzere ikiye ayrıldığı görülmektedir. Zorla yapılan eylemlerin başlatıcısı yapan kişinin dışındadır, yani yapanın hiç payı olmadan yapılan eylemdir.^[1] İki motoru da patlayan bir uçağı düşündüğümüzde, pilotun pist dışında bir yere inmesi olayına bakıldığında, buradaki eylemin başlatıcısı pilot değildir, bu sebeple pilot bunu zorla yapmıştır. Bilgisizlikten dolayı yapılan eylemlere bakıldığında, tek tek şeylere ilişkin bilgisizlikten kaynaklandığı söylenebilir. Örneğin, kaza yapmış bir araca sıkışan birini yanlış çıkardığımız için ölürse, bu da bu şeye ilişkin bilgisizlikten kaynaklanan bir durumdur.

Bilgisizlikten dolayı yapılan eylemler için iki durum vardır, bunlardan biri “istemeyerek yapılan”, diğeri “isteyerek yapılmayan”dır. İstemeyerek yapılan bir eylemden sonra, genellikle bu durumdan sonra pişmanlık duyulmaktadır. İsteyerek yapılmayan eylemden sonra ise, her hangi bir pişmanlık söz konusu değildir.

Düşünce Erdemleri

Düşünce erdemleri, karakter erdemlerinin aksine huy ve alışkanlık sonucu ortaya çıkan erdemler değil, eğitim yoluyla kazanılan erdemlerdir. Aynı zamanda, onları karakter erdemlerinden ayıran bir diğer nokta ise, ortayı bulmayı değil, uçta olmayı gerektirmesidir. Örneğin, bilgili olmak bir düşünce erdemidir. Ne kadar bilgili olunursa, o kadar erdemli olunur, bu örnekten de anlaşılacağı üzere, bilgili olmanın ortası yoktur, uç noktada olmayı, ya da uç noktaya yakınlaşmayı gerektirir.

Düşünce erdemlerine bakıldığında, iki ana yeti ön plana çıkmaktadır: akıl(nous) ve aklıbaşındalık (phronesis). Aklıbaşındalık, iyi yapmayla ilgili olarak nelerin kendisi için iyi ve yararlı olduğu konusunda yerinde düşünebilmektir. Aklıbaşında kişi, hayat boyu erdemli eylemde bulunan, ne yaptığını bilen ve bunu yapma kararlılığını gösteren kişidir. Akıl ise, eylemle ilgili ilkeleri vermektedir, aklıbaşındalık, her tek durumda bu ilkelerin uygulanmasını sağlamaktadır.

Aklıbaşındalık ve karakter erdemleri, birbirine sıkı sıkıya bağlıdır. Aklıbaşındalıktan bağımsız asıl anlamda iyi olmak ve karakter erdemlerinden bağımsız aklıbaşında olmak olanaksızdır, aynı zamanda doğru tercih ancak aklıbaşındalıkla yapılabilmektedir.^[1]