Aristoteles'in Epistemolojisi ve Ontolojisi: Bilginin Doğası Nedir?

Platon'un öğrencisi olup onun Akademia'sında yetişmiş olan, daha sonra kendi okulu Lykeion'u kuran Aristoteles, felsefe tarihi açısından önemli filozoflardandır ve felsefede önemli sayılan birçok alanın kurucusudur. Koyduğu evren tasarımı ve fiziği -Ptolemaios'un düzenlemeleriyle- yüzyıllar boyunca hüküm sürmüştür. Kendisi aynı zamanda Büyük İskender'e de hocalık yapmıştır. Bu yazıda, Aristoteles'in ontolojisi ve epistemolojisi ele alınacaktır.

1. Aristoteles Ontolojisi

İlk olarak belirtmek gerekir ki Aristoteles, varlığı değil, var olanı soruşturmaktadır.^[5]Aristoteles’e göre ilk olarak var olan, en genel anlamda, ilineksel (İng: "accidental") ve asıl anlamda var olan olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Asıl anlamda var olanlar da kendi içinde duyusal ve düşünsel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Duyusal olanlar, madde içermektedir; aynı zamanda kendi içinde “devinen, oluş ve bozuluşa tâbi olanlar” ve “devinen, oluş ve bozuluşa tâbi olmayanlar” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Düşünsel olanlar da kendi içinde “düşüncenin ürünü olanlar” ve “soyutlama yoluyla edinilenler” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Düşünsel olanlar, sadece düşünce tarafından kavranabilmektedir.

1.1. İlineksel Anlamda Varlık

Bir şeyin tanımında zorunlu olarak bulunmayan, yani özü gereği, o şeye ait olmayan şeyler, o şey bakımından ilinek olarak adlandırılmaktadır.^[5] Örneğin, “Başarılı insan gitaristtir.” denildiğinde, gitarist olma ilinekseldir; yani gitarist olmak, başarılı insanın özü gereği onda olan bir şey değildir, daha sonradan ona yüklenmiştir. İlinek, varlığın özünde bulunmamaktadır ve herhangi bir bulunma zorunluluğu da yoktur; mimar olanın müzisyen olması, beyaz olanın aynı zamanda hekim olması, ilineksel anlamda var olanlara örnektir.^[5] Aristoteles, ilineksel anlamda varlığın, ilk felsefenin konusu olmadığını söyleyerek onu bir kenara bırakmış ve asıl anlamda varlığı konu edinmiştir.

1.2. Asıl Anlamda Varlık

Asıl anlamda var olanlar, duyularla algılanabilen tek tek var olanlardır; bunlara örnek olarak tek tek insanlar, tek tek hayvanlar, tek tek bitkiler vb. verilebilir. Ayrıca fiziksel evren, yani Güneş, Ay ve yıldızlar gibi göksel cisimler de duyularla algılanabilen varlıklar kategorisinde değerlendirilmektedir.^[5]Aristoteles, bu tek tek şeylere, “ousia(töz)” adını vermektedir. Bu kısımda, ousia kavramının açıklanması gerekir.

Aristoteles açısından, bir şeyin varlığa gelmesi için dört nedene ihtiyaç vardır. İlki, maddi nedendir; ikincisi formel neden, üçüncüsü hareket ettirici neden ve sonuncusu ereksel nedendir. Buna örnek olarak vazonun yapılışı verilebilir. Öncelikle madde gereklidir, vazo camdan yapılmaktadır, yani cam maddi nedendir; ikinci olarak maddenin bir forma(eidos) sahip olması gerekmektedir ki bu da formel nedendir; üçüncü olarak vazonun bir yapıcısı olmalıdır; son olarak da vazonun bir yapılış amacı, bir ereği olmalıdır. Varlıklar, bu dört neden sonucunda ortaya çıkmaktadır ama asıl olarak varlığı ortaya çıkaran “ousia”dır.

Ousianın Aristoteles felsefesinde, birbiriyle bağlantılı iki anlamı vardır: İlk olarak ousia asıl var olandır, ikinci olarak ousia bir şeyi o şey yapan şeydir.^[5] Aristoteles ousia'yı, birinci dereceden ve ikinci dereceden ousia olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Asıl var olanlar, birinci dereceden ousialardır; bunlara yüklenen şeyler ise ikinci dereceden ousialardır.^[2] Örneğin, “Sokrates insandır.” tümcesinde, Sokrates asıl var olan olarak birinci dereceden ousiadır; Sokrates'e yüklenen insan olma durumu ise ikinci dereceden ousiadır. Aynı şekilde, “Bu kalem kırmızıdır.” tümcesinde, kalem birinci dereceden ousiayken kendisine yüklenen kırmızı olma durumu ikinci dereceden ousiadır. Hem tanım, hem bilgi, hem de zaman bakımından ilk olan ousiadır.

Daha önce söylediğimiz gibi, duyusal olanların hepsi birer ousiadır ama bunlar da oluş ve bozuluşa tabi olanlar ve olmayanlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Oluş ve bozuluşa tâbi olan duyusal ousialar, “hyle(madde)” ve “eidos(form)”un birleşiminden oluşmaktadır.^[5] Bu kısımda, var olma tarzlarının da ele alınması daha uygun görünmektedir. Aristoteles’e göre, “olanak halinde var olanlar(dynamei)”, “amacını kendinde taşıyarak var olanlar(entelekheia)" ve “ etkinlik halinde var olanlar” olmak üzere üç tür var olma tarzı vardır.^[6] Örneğin bir ev söz konusu olduğunda, evin, tuğlalar, taşlar ve tahtalardan oluştuğunu söylemek onun bileşenlerini söylemektir; bu durumda söz konusu olan olanak halinde evdir, bu sayılanların hepsi ev olma olanağını taşıyan maddedir ancak ev için barınak gibi bir tanım yaptığımızda ise artık ev amacını kendinde taşıyarak var olan haline gelmektedir.^[5] Maddenin olanağının gerçekleşmesi, yani örnekteki maddelerden ev yapılması ise, etkinlik halinde var olmadır. Oluş ve bozuluşa tâbi olan varlıkların en belirgin özellikleri maddi olmaları, devinebilmeleri ve kendi başına var olabilmeleridir.^[5]

Oluş ve bozuluşa tâbi olmayan duyusal ousialar, hem maddeleri hem de devinimleri yoluyla, diğer duyusal olanlardan ayrılmaktadır. Ay-üstü alem olarak adlandırılan, gök cisimlerinin bulunduğu bu bölümde oluş ve bozuluş olmamakla birlikte, sadece dairesel devinim vardır. Bu ousialardan bir tanesi olan Güneş, Ay-altı alemdeki oluş ve bozuluşun nedeni olmakla birlikte, kendisi oluş ve bozuluşa tâbi değildir.^[5]

Asıl var olanların ikinci kısmına bakıldığında, bunu da kendi içinde düşüncenin ürünü olanlar ve soyutlama yoluyla edinilenler olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür.^[5] Bu varlıklar, duyusal değildir; bu sebepten ötürü, maddi de değildir; maddi olmadıkları için devinime maruz kalmamaktadırlar, bu sebepten ötürü oluş ve bozuluşa da uğramazlar.

2. Aristoteles’in Epistemolojisi

Aristoteles’e göre teorik, pratik ve poetik olmak üzere üç tür bilgi vardır. İlk olarak teorik bilgiye bakıldığında Aristoteles, bu grup içerisinde başlıca üç bilim kabul etmektedir: matematik, fizik ve metafizik(proto-philosophia, ilk felsefe).^[1] Matematik, soyut ve tözsel olmayanı incelemektedir; fizik ise somut ve tözsel olanı ele almaktadır; metafizik ise her ikisinin de konusunu incelemeye tabi tutmaktadır. Bu bilimler arasında Aristoteles, en değerli olarak metafiziği görmekte, en alta da matematiği yerleştirmektedir.^[1] Aristoteles, gerçek bilimsel bilginin, ilk ilkelerden gelen kesin mantıksal kanıtlamalar içermesi gerektiğini ileri sürmektedir.^[4]

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

2.1. Teorik Bilimler

Teorik bilimlerin temel özelliği, ne pratik ne de poetik olmasıdır; yani ne eylemle ilgili, ne de üretmeyle ilgilidir; amaç yararlı veya güzel şeyler üretmek değil, sırf bilmenin kendisidir.^[5] Teorik bilimlerin nesneleri, asıl anlamda var olanlardır. İlk olarak fiziğe bakıldığında devinen, maddesel olan, bu sebepten ötürü de oluş ve bozuluşa tâbi olan, aynı zamanda ousia olan şeyleri kendine nesne edindiğini söylemek mümkündür. Fizik, ousiayı araştırmaktadır ama onu, madde ve formla ilişkisinde araştırır.^[5] Doğa bilimcinin görevi, hem oluş ve bozuluşu açıklamak, hem de bu alanda değişmeden kalan şeyi ortaya koymaktır; aynı zamanda bu, Sokrates öncesi filozoflardaki “Değişen şeyin bilgisi olmaz.” tezinin çürütülüşüdür. Aristoteles, aslında bu tezi kabul etmektedir fakat tek tek şeylerin bilgisi olmaksızın, bilginin mümkün olmadığını söylemiştir.^[5]

İkinci olarak matematiğe baktığımızda, nesnesi, duyusal olmayan, yani madde içermeyen, devinmeyen şeylerdir.^[5] Aristoteles'e göre matematiğin nesneleri gerçektir; sorun olan şey, ne tür bir varlığa sahip olduklarıdır.

Son olarak metafiziğe, yani ilk felsefeye bakıldığında, onun nesnesi “ousia”dır, yani asıl anlamda var olandır.^[5] Metafizik, ayrım yapmaksızın var olanın bütününe bakmaktadır ve öncelikle var olmanın ne demek olduğunu, nelerin asıl anlamda var olduklarını, asıl anlamda var olmanın ne demek olduğunu, kaç türlü var olan olduğunu ve bunların ne tarzda var olduklarını, asıl anlamda var olanların ilke ve nedenlerini araştırır.^[5]

Teorik bilimlerde, aynı zamanda “bilimsel, sezgisel ve felsefi bilgi” olmak üzere üç tür bilgi karşımıza çıkmaktadır. Bilimsel bilgi, fizik ve matematik gibi teorik alanlarda ulaşılan bilgi türüdür.^[5] Bu ikisinin bilimsel bilgi olarak görülmesinin sebebi, zorunlu olanla ilgilenmesi ve tanıtlamalı bilgi olmasıdır. Sezgisel bilgiye baktığımızda, o en yüksek varlık türlerine ilişkin bilgidir; her bilimin dayandığı aksiyomları, ilk ilkeleri ortaya koyan bilgi türüdür.^[5] Daha açık bir şekilde ifade edecek olursak, her bilimin temelinde, önceden kabul edilmiş ilk ilkeler, aksiyomlar bulunmaktadır; bu aksiyomlara ise sezgi yoluyla ulaşılabilmektedir, bu da sezgisel bilgidir.

Felsefi bilgi ise bütün bilim ve bilgi türleriyle ilişkili olmakla birlikte, onların üstünde yer alan bir bilgi türüdür. Onu üstün kılan şey ise nesne alanıdır, daha önce belirttiğimiz gibi felsefenin nesne alanı asıl var olanlar ve ilk ilkelerdir.^[5]

2.2. Pratik Bilimler

Aristoteles, günümüzde beşeri bilimler olarak adlandırılan etik, ekonomi ve politika gibi insansal yapıp etmeleri, insan eylemlerini ve bunlardan türeyen insansal ilişkileri nesne edinen disiplinleri pratik bilimler başlığı altında toplamaktadır.^[5] Pratik bilimler, eyleme dönük bilimlerdir; yani eyleyenin isteği sonucunda olan bilimlerdir (Bir sonraki yazıda bu alan geniş olarak "Aristoteles Etiği" başlığı altında ele alınacağı için, burada kısa geçilecektir).

2.3. Poetik Bilimler

Poetik bilimler, meydana getirmenin, üretmenin bilimidir.^[5] Bu alanda bizi bilgiye ulaştıran şey, “sanat(tekhne)”tır, sanatın işi ne teorik ne de pratiktir; onun işi yalnızca üretmektir. Aristoteles açısından, resim müzik gibi dalların sanat sayılmasının yanında, gemicilik, tıp gibi alanlar da sanat sayılmaktadır. Aristoteles için, pratik ve poetik her türlü bilginin bir ön-koşulu vardır; bu ön-koşul ise “emperia(deneyim)”dir. Deneyim, aynı duruma ilişkin birden fazla anının birikmesiyle oluşmaktadır.^[5]

Bu kısımda mantığın oynadığı role bakıldığında, mantığın bu sınıflardan hiçbirine üye olmadığı görülmektedir. Mantık, bu bilimlerin üstünde bulunan denetleyici mekanizmadır. Aristoteles’in mantığına bakıldığında, en önemli mantık çalışması, tasım öğretisidir.^[3] Tasım, Aristoteles’in “her türlü doğru ve geçerli akıl yürütme biçimlerinde ortak olarak var olduğunu düşündüğü yapı”dır.^[1] Tasımın oluşturucu ögelerine bakıldığında, tasımın en az iki öncül ve bir sonuçtan oluştuğu görülmektedir. En yaygın tasım örnekleri, aşağıdaki gibidir:

• Öncül: Bütün insanlar ölümlüdür.
• Öncül: Sokrates bir insandır.
• Sonuç: O halde Sokrates ölümlüdür.
• Öncül: Bütün insanlar ölümlüdür.
• Öncül: Bütün Yunanlılar insandır.
• Sonuç: Bütün Yunanlılar ölümlüdür.

Aristoteles, verilen bu iki örnek arasında hiçbir ayrım yapmamaktadır; bu ise Russell’a göre hatalı bir yaklaşımdır.^[3] Her iki ifadeyi de sembolik dile döktüğümüzde, fark belirgin bir şekilde görülmektedir.

Son olarak tümdengelim ve tümevarıma bakmak gerekir. Yukarıda verilen örnekler, tümdengelim çıkarımlarına örnektir. Tümevarım ise tikellerden yola çıkarak genel bir sonuca ulaşmaktır. Örneğin “Ekmek beni bugün besledi, o halde her gün besler.” bir tümevarım çıkarımıdır. Tümdengelimli çıkarımlarda sonuç öncüllerden doğru bir şekilde kurulduğunda çıkmaktadır. Yani sonucun öncüllerden çıkması kesindir. Tümevarım çıkarımlarında ise bu özellik yoktur. Örneği ele alacak olursak, gördüğüm tüm kuğuların beyaz olması, tüm kuğuların beyaz olduğunun göstergesi değildir. Aristoteles için tümevarım, esas itibariyle bir akıl yürütme işlemi değil, psikolojik olarak özel hallerin bütünsel bir şekilde görülmesini içeren doğrudan bir seziş işlemidir.^[1] Aristoteles açısından tümevarımsal çıkarımlarda, söylenen şey o nesnenin özüne ait bir şeyse genel bir sonuca ulaşmak mümkündür. Örneğin, gördüğüm bir kuğunun beyaz olması, beyaz olmak kuğunun özünde varsa “Tüm kuğular beyazdır.” tümcesi doğru olmaktadır.

Aristoteles'in bu görüşleri, uzun yüzyıllar boyu hüküm sürmüştür. Örneğin ontolojisi Orta Çağ'ın en önemli problemlerinden birinde etkin bir taraf olmuştur. Epistemolojisi de ontolojisi gibi uzun yıllar hüküm sürmüştür. Örneğin Frege'ye kadar Aristoteles mantığının hüküm sürdüğünü söylemek yanlış değildir.