Ödüllü Soru İnsanlar mı saygı konusudur yoksa fikirleri, düşünceleri mi?

Fikirler tamamen zıt, bir biri ile çelişen, bir birini yanlışlayabilir. Mantıklı olmayabilir. Ortak bir ahlaki zeminde buluşmayabilir. Kasıtlı yalanlar ve kotü niyetten oluşabilir. Bu her fikre saygı duymayı imkansız veyahut tamamen boşuna bir tavır haline getirir. Bir fikrin fikir olması ona azami bir saygı duymamızı gerektirmez. Şöyle düşün ki tüm fikirlere saygı duymamız gerekse "hiç bir fikre saygı duymuyorum" fikrine de saygı duymamız gerekir ki ilginç bir paradoks olur. Bu yüzden bir fikre sadece fikir olduğu için saygı duymamız ne mantıklı ne de işlevseldir.

Ancak insanlar söz konusu olduğunda azami bir saygı göstermemiz gerekiyor. En azından bir insan istediği fikri edinebilme hakkına, yeteneğine ve özgürlüğüne... Çünku bu saygı kendimiz veya saygı duyduğumuz fikirleri taşıyan insanların da bu hak ve özgürlüğe sahip oluşunu garantileyen nihai değerdir. İnsan oluşumuzdan edindiğimiz hakları koruyabilmemizin biricik yolu, bunlara tüm insanların sahip olduğunu kabul etmemiz ve başkalarının da böyle davranmasını zorunlu görmemizden geçer.

Öncelikle "fikir veya düşünce" betiğini sıkça tekrar etmemek adına bunu daha kapsamlı olarak eser şeklinde adlandıracağım.

Bana göre arada simbiyotik bir ilişki var gibi görünüyor. Bir esere duyulan saygı onun kimin tarafından yapıldığından etkilenebiliyor. Eseri ortaya koyana duyulan saygı ise bunu yapabilme kabiliyeti ve ortaya koyduğu eserlerinden etkilenebiliyor. Yani her ikisi de birbirini besliyor.

Bu konuyu daha felsefik açıdan incelemek istersek bir eserin bilinci olmayan gelişmiş bir hesap makinesi tarafından üretilmiş olması onu yine saygıdeğer yapar mı sorusunu kurcalayabiliriz. Öte taraftan bir eserin sırf bir insan (veya daha genel olarak bilinçli bir varlık) tarafından yapılmış olması onu tek başına saygıdeğer yapar mı diye de sorabiliriz. Saygı duyma eylemi için ortada bunu yapabilecek en az bir bilinçli varlık olmak zorunda gibi duruyor. Fakat bu, eserin onu idrak edip kavrayacak hiçbir bilinçli varlık olmasa bile tek başına saygıdeğer olup olmadığı sorusunu cevaplamıyor. Ben bu noktada artık devam etmenin anlamsız olduğunu düşünüyorum. Zira bu "ben hiç var olmamış olsaydım bu durum hakkında sevdiklerim ne hissederdi?" gibi bir sorunun cevabını aramaya benziyor.

Asıl Saygı Kime?

Bazen bir soru, cevabını sessizce içinde taşır; yeter ki ona kulak verelim. Şimdi birlikte düşünelim:

İnsan mı saygının öznesidir, yoksa fikirleri ve düşünceleri mi?

İnsan...

Yalnızca etten kemikten bir varlık değil; düşünen, hisseden, irade gösteren ve sayısız duyguyu içinde taşıyan bir kainattır. Bedeni sınırlı olabilir, akli melekeleri zaman zaman zayıf çalışabilir, ama varoluşun ta kendisiyle bir kıymet taşır. O, sadece düşündükleriyle değil, sırf "insan" olduğu için bile bir hürmeti hak eder. Doğduğu anla birlikte gelen bu hak, ona ait en doğal payedir. Saygı, insanın yaratılışla kazandığı görünmez bir taçtır.

Peki ya düşünceler?

Bir fikrin, sadece bizimle aynı çizgide olması mı ona kıymet kazandırır? Elbette hayır. Fikir, özünde bir varoluş ifadesidir. Katılsak da katılmasak da, bireyin zihninde filizlenen her düşünce, varlığın bir yansımasıdır. Elbette bu özgürlük, başkalarının özgürlüğünü yok sayan bir niyete büründüğünde anlamını yitirir. Kitleleri hedef alan, insan onurunu ayaklar altına alan fikirler, savunulabilir olmaktan çıkar. Ancak yine de o düşüncenin var olma hakkı, fikir özgürlüğünün sınırları içinde bir yerdedir.

Bazen düşünceler, saygı duyulacak bir içeriğe sahip olmayabilir. Fakat mesele, düşüncenin içeriğinden öte, düşünmeye duyulan hürmettir. Çünkü fikirlerin varlık alanı, insanın özgürlük sınırıdır. Ve o sınır, saygının en ince çizgisinde saklıdır.

O hâlde diyebiliriz ki, mesele ne yalnızca insanın kendisidir ne de fikirlerinin içeriği. Asıl mesele, saygının kendisidir. Saygı bir aynadır; yansıttığını gösterir, gösterdiğini çoğaltır. Nezaketin diliyle yaklaşan, aynı dili muhatabından işitir. Biz neyi yansıttıysak, o yankılanır karşımızda.

İnsan; düşüncesiyle, duygusuyla, inancıyla, varlığıyla saygıya layıktır. Fakat bu saygı, başkasına verdiğimizde çoğalır. Saygı, bir talep değil, bir davettir. Davetkâr bir duruşla, insanın aynasında kendi özümüzü görürüz. Ve nihayetinde, insan kendisine gösterileni değil, başkasına gösterdiğini yaşar.

(Bu fikirler tamamen şahsıma aittir. Herhangi bir kesinlik taşımamakla birlikte saygı bekleyen fikirlerden oluşturulmuştur. :) )

Bu sorunun cevabı rasyonel olarak değerlendirildiğinde açıktır: saygı gösterilecek şey insanlardır, fikirler değil. Ancak bu basit görünen ayrım, pratikte oldukça karmaşık hale geliyor.

İnsanlara saygının mantıklı temeli, onların bilinçli, düşünen varlıklar olması ve kendi yaşamları üzerinde özerkliğe sahip olmalarıdır. Bu değer, sahip oldukları görüşlerden tamamen bağımsızdır. Bir kişi "dünya düz" dese bile, düşünme kapasitesine sahip bir varlık olması onu saygıya layık kılar.

Fikirler ise saygı değil, eleştirel değerlendirme gerektirir. Bir fikrin değeri gerçeklerle uyumuna, mantıksal tutarlılığına ve sonuçlarına bağlıdır. "Tüm fikirler eşit değerdedir" argümanı temelde yanlıştır çünkü bazı fikirler objektif olarak daha doğru, daha faydalı ve daha az zararlıdır. "2+2=5" ile "2+2=4" arasında saygı açısından eşitlik kurmak mantıksızdır.

"Ama fikirler kişinin kimliğinin parçası, onları eleştirmek kişiyi incitir" diyebilirsiniz. Bu durum gerçek ama yanıltıcı. İnsanlar büyük ölçüde fikirlerinden oluşsa da, fikirlerin bir yaşam döngüsü vardır - doğar, gelişir, değişir, bazen ölür. Bir kişinin fikirlerini asla eleştirmemek, onu düşünme kapasitesi olmayan, değişmez bir varlık gibi görmektir ki bu gerçek bir saygısızlıktır.

"Herkesin görüşüne saygı duymalıyız" yaklaşımı da problemlidir. Bu mantıkla, bilimsel gerçekleri reddeden görüşlere, zararlı ideolojilere hatta şiddeti teşvik eden fikirlere de saygı duymamız gerekir. Oysa bazı fikirler gerçekten zararlıdır ve toplumsal refahı tehdit eder. Hoşgörü paradoksu burada devreye girer: sınırsız tolerans, toleransın kendisini yok eder.

"Kültürel relativizm" argümanına da dikkatle yaklaşmak gerek. "Her kültürün kendi doğruları var" demek, evrensel insan hakları gibi bazı temel değerleri göz ardı etmek anlamına gelebilir. Kültürel farklılıklara saygı önemli ama bu, her kültürel pratiğin eleştiri üstü olduğu anlamına gelmez.

Pratik açıdan düşündüğümüzde, insanlara saygılı davranmak onlarla medeni iletişim kurabilmemizi sağlar. Bu da fikirlerini değiştirme şansımızı artırır. Kişiyi küçümsemeden, argümanlara odaklanarak eleştiri yapmak hem etkili hem de etik olandır. "Sen cahilsin" demek yerine "Bu görüşün şu kanıtlarla çelişiyor" demek, hem kişiye saygıyı korur hem de fikri etkili şekilde eleştirir.

Aslında asıl mesele şu: saygının dinamik bir süreç olduğunu kabul etmek. İnsanlara saygı, onların düşünce kapasitelerine, öğrenme ve değişme potansiyellerine güvenmek demektir. En büyük saygısızlık insanları fikirlerinin esiri olarak görmek, onları değişmez varlıklar olarak kategorize etmektir.

Sonuçta, fikirlere körü körüne saygı duymak hataların sürmesine, zararlı görüşlerin yayılmasına ve entelektüel ilerlemenin durmasına katkıda bulunur. İnsanlara saygı duymak ise onları düşünen, gelişebilen varlıklar olarak görmeyi gerektirir. Bu da fikirlerin eleştirilmesine, sorgulanmasına ve geliştirilmesine açık olmayı içerir.