Yapay zeka tarafından üretilen bir metnin sanatsal değeri olabilir mi?

sanat olabilmesi için duygular gereklidir. sanat insan ürünüdür ve insanı insan yapan yegane şey duygularımızdır. yapay zeka insanlar gibi düşünemez hissedemez dolayısıyla yapay zeka sanat oluşturamaz ancak ahenk oluşturabilir.

Yapay zekâ tarafından üretilen metinlerin sanatsal değeri üzerine yapılan tartışmalar, estetiğin temel sorularını yeniden gündeme getirmektedir. Immanuel Kant’ın Critique of Judgment eserinde bahsettiği gibi, güzellik ve estetik deneyim kişisel yargılara dayanır; ancak bu yargıların evrensel bir geçerliliği olabilir. Kant’a göre, bir şeyin sanatsal değeri, ona yüklenen anlam ve algılayıcının estetik zevkine bağlıdır. Bu bağlamda, yapay zekâ tarafından üretilen bir metnin de estetik bir değer taşıması mümkündür, çünkü güzellik, öznel olduğu kadar evrensel de olabilir.^[1]

Hegel ise Aesthetics: Lectures on Fine Art adlı eserinde sanatın insan ruhunu ifade ettiğini vurgular. Hegel’e göre, sanat, düşüncelerin somut biçimlerde dışavurumu olup, insana dair derinlikleri ifade etme kapasitesine sahiptir. Yapay zekâ tarafından üretilen metinlerin de bu insan deneyimlerini yansıtması mümkün olabilir. Hegel’in estetik anlayışı, yapay zekâ üretimlerinin de sanatsal bir değere sahip olabileceğini savunur, zira bu metinler de insan yaratıcı sürecine dair yeni bir boyut kazandırabilir.^[2]

Martin Heidegger’in Poetry, Language, Thought eserinde belirttiği gibi, sanat, varlığı açığa çıkaran bir etkinliktir. Heidegger’e göre, sanat eseri, insanın dünyayı algılayış biçimini değiştirir. Bu bakımdan, yapay zekâ tarafından üretilen bir metin de, yeni bir varlık anlayışı sunarak, sanatsal bir değer taşıyabilir^[3]

Gadamer’in Truth and Method adlı eserinde sanatın yoruma dayalı olduğu görüşü de bu tartışmaya ışık tutar. Sanat eseri, algılayıcıyla sürekli bir diyalog içerisindedir. Yapay zekâ tarafından üretilen metinler de, algılayıcı ile yeni bir anlam alanı yaratabilir ve bu bağlamda sanat olarak değerlendirilebilir^[4]

Yine fizik, kimya, biyoloji ve matematik!

Sanatı sanat yapan şey duygu ile yapılmasından öte bir duygu ve düşün seline vesile olması, yani bıraktığı etkidir.

Bu etkinin sadece duygusal bir boyutu olmaz. Sanat aynı zamanda düşüncenin en yalın ve aracısız aktarımıdır. Sanat renktir, ritimdir, estetiktir. Dolayısı ile fiziktir. Bunların bizde bıraktığı etkinin hormonal tezahürüdür ve dolayısıyla kimyadır. Varoluşu anlamlandırılma ve bu anlamlandırma üzerinden kendimizi ifade etme biçimidir ki en önemli gıda-enerji kaynaklarından birisidir ve dolayısı ile biyolojidir.

Belki yapay zeka “şimdilik” sanatın bu çok yönlü ve yaşamı doğrudan etkileyen çıktıları karşısında bizim gibi duygu ve düşün seline kapılmayabilir fakat tersi mümkündür. Yapay zekanın üreteceği sanat pekala bizde aynı etkileri bırakabilir.

Neticede yapay zekanın sanat icra ederken (disiplin fark etmeksizin) kullanacağı veri tabanı bizim veri tabanımızdan çok da farklı olmayacaktır.

Sonuçta tabi olduğumuz fizik yasaları, kimya ve biyoloji ve bunların bize etkileri matematiksel olarak hesap edilebiliyorsa, icra edilen sanatın bu çerçevelerde bize kimyasal ve biyolojik etkileri ve nasıl etkidiği de pekala matematiksel kodlara dökülebilir.

Zaten bir şeyi kodlara dökebildiğimiz an o şeyi yapay olarak da üretebiliriz demektir. Biz yapay olarak üretebiliyorsak, aynı işlemci mantığına sahip yapay zeka neden üretmesin.

Hatta daha iyisini bile yapabilir kanaatindeyim ve hatta büyük çoğunluk hangi sanatsal yaratının insan hangisinin yapay zeka ürünü olduğunu ayırt bile edemeyebilir.

Bizlerin, alanı fark etmeksizin sanatın bizlerde bıraktığı etki üzerinde bir sanat eserine yüklediği anlam –anlamlılık hem bize özgüdür hem de değişkendir. Neticede anlam, kişi nezdinde düşün ve duygu dünyasıyla o an örtüşme oranı ile ölçülen sübjektif bir durumun ifadesidir. Haliyle bu işe yeni başlayan , öğrenen bir yapay zekanın bizde böylesi anlamlara vesile olması için sadece kıvraklığa ve vesilesi ile tecrübeye, zaman ihtiyacı olur. Bütün ham sanatçıların dengemizi bozacak kadar muazzam sanat eserleri yaratabilmesi için pişmesi gerektiği misali… Türümüz sanatçısından esirgemediğimiz pişme sürecini yapay zekadan neden esirgeyelim…

Günümüzde sanat olarak sayılan tüm olgular ile yüz yıl ya da beşyüz yıl önce önce sanat tanımı içinde yer alan eserleri dikkatli incelemek gerekir. Çünkü tüm bunlar insanın içinde olduğu zaman dilimi içerisinde var olan durumlar ve çelişkilerin yansıtılmasının bütünüdür. Bir eserin sanat eseri olabilmesi/sayılabilmesi için hangi nitelikleri taşıması gerektiği yanında, oluşturulduğu dönemdeki kabuller ve erişilebilen imkanlar da önemlidir. Örneğin günümüzün boya teknolojisi ile ikiyüz yıl önceki boya materyallerini karşılaştıracak olursak özgün bir renk yaratmak ve onu kullanabilmek, bir maharet ve herkesten daha fazla hayal gücü gerektirmesinin yanında, genel kabul gören renklerin dışında bir renk kullanmaya cesaret göstermeyi de içermekteydi. "çağının ötesinde" kavramı ile ifade edilebilen eserlerin, günümüze erişmesini sağlayan tesadüfler zincirini bu parametrelerin tetiklemiş olması daha yüksek ihtimal. Çünkü farklı olanın ayırt edilmesi ya da dikkat çekmesi daha kolay. Yapay zeka ile yapılan herhangi bir eser için de bu tür kriterlerin değişiklik göstereceğini sanmıyorum. Kısaca "ai" olarak adlandırılan sistemlerle elde edilen eserler, üretildikleri dönemlerdeki eserlerin benzerliğinin dışına çıkabilir ve dikkat çekebilecek bir yapıda olurlarsa belki kalıcı ya da "ilk" olma şansı yakalayabilirler. Birbirine çok benzer üretimler yapıldıkça giderek "sanatsal" olarak nitelendirilme şansları azalacaktır. Bu yönden baktığınızda ai teknolojisini bir araç olarak herkesten farklı kullanmayı ya da farklı kullanımı ilk ortaya çıkaran olmayı başaranın bir sanatçı, eserinin de bir sanat eseri olarak kabul görmesi nispeten daha kolay olacaktır diye düşünüyorum. Bunu çok extrem bir örnekle "belki" şöyle açıklayabilirim; daha önce hayatında hiç "mona lisa" eserini görmemiş, haberi olmayan birinin, 2024 yılında %99 benzerini yapacak bir hayal gücüne sahip olduğunu düşünelim. Eseri bilenler için bir sanat eseri olarak tanımlanmayacaktır ama benzerini yapanın bir sanatçı olduğu gerçeğini de değiştirmeyecektir. Yaptığı resme sanat eseri dememenin kriterleri başka, yapanın dehasını habul etmek başka olacaktır. Elbette tarafsızlık için çok sağlıklı bir örnek sayılmaz ama bunun değerlendirmesini yapmak aslında o kadar da zor değildir. Kullandığı boyaların, fırçaların ya da zamanın bir miktar önemi vardır da hayal gücünü yadsımaya yetmez boyaların 2024 üretimi olması. Bu sebeple ai ile yapılan bir eser "çağının ötesinde" bir düşünceyi ya da vurguyu yansıtmayı becerebilirse sanat eseri sayılacaktır. Belki bu durum "kült" olma durumu ile karışabilir ama zamanla o ayrışma da gerçekleşir. Tıpkı zamanında bazı eserlerin sanat eseri sayılmayıp şimdi hayranlık uyandıracak kadar sanat eseri kabul edilmesi gibi...

Elbette eserin herhangi bir yönlendirme yapılmadan ve insan dokunuşu olmadan sadece ai tarafından üretilmesi sorunun esasını teşkil etmektedir. Ancak bu durumda ai sistemini kodlayanın ve uygun materyallerle eğitenin rolü ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla bu da dikkate alındığında bu amaç için üretilmiş ve eğitilmiş bir ai tarafında üretilen bir metin elbette sanatsal değer taşıma şansına sahiptir. Zaten bir "insan" tarafından üretilen eserin de sanatsal olabilmesi için o insanın da daha önceki deneyimleri, eğitimleri ve düşünce sisteminde süzdükleri ile eser üretmesi gerekir. Aksi olsaydı ilk bulunan tekerleğe sanat eseri demek zorunda kalırdık öyle olunca, günümüz malzeme teknolojisi ile üretilen tekerlerlere de sanat eseri denmesi gerekirdi. Bu da bütün tekerlekleri sanat eseri kabul etmek gibi garip bir durum ortaya çıkarırdı.