Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi

Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi
6 dakika
27,151
Tüm Reklamları Kapat

Bu yazıda matematikçileri 358 yıl boyunca uğraştıran bir problemden bahsedeceğiz. Riemann hipotezi, Poincaré sanısı gibi problemleri çözmek bir yana, problemin tanımını anlayabilmek bile çok fazla matematik bilgisi gerektirir. Öte yandan Fermat'ın (aslında "Ferma" diye okunur; dolayısıyla "Fermat'nın" şeklinde yazılması gerekir) son teoremini bir ilkokul çocuğu bile ilk görüşte anlayabilir. Bu kadar basit görünen bir problemin en büyük matematikçileri bile bu kadar zorlayacağı kimin aklına gelirdi?

Fermat'ın son teoremi arkasında çok derin bir matematik barındırmaktadır. Biz burada çok fazla detaya girmeden çözüme nasıl ulaşıldığını açıklamaya çalışacağız. a2+b2=c2 denklemini sağlayan a, b, c üçlülerini bulmanızı isteseydik cevaben ne derdiniz? 3, 4, 5 veya 5, 12, 13 gibi değişik çözümleri saniyesinde söylerdiniz. Peki kuvvetler 2'den büyük tam sayılar olduğunda bu denklemi sağlayan üçlüleri bulun deseydik ne olurdu? Çok basit, bulamazdınız... Şöyle ki:

Tüm Reklamları Kapat

Fermat'ın son teoremi
Fermat'ın son teoremi
University of Utah

n tam sayısının 2'den büyük olduğu durumlarda bu denklemi sağlayan a, b, c üçlüleri bulunamaz. Fermat'ın iddia ettiği buydu. Bu teoremi not ettiği kitaba insanları yıllar boyu merakta bırakan bir cümle yazdı:

Ben bunun çok güzel bir ispatını buldum, ama kanıtı bu kenar boşluğuna sığdırmak olanaksız.

Yıl 1994'ü gösterdiğinde Andrew Wiles'ın kanıtı resmi olarak kabul edildi. Kanıt toplam 129 sayfa sürdü. Fermat için iki ihtimal vardı: Ya Fermat çok daha kısa bir yol buldu ya da bu teoreme dair bir kanıt bulduğunu düşündü ama yanılıyordu. İkinci ihtimal daha ağır basıyor; çünkü bu problemi çözmek için gereken teknikler 20. yüzyılın ortalarına kadar bilinmiyordu.

Tüm Reklamları Kapat

Taniyama-Shimura-Weil Sanısı

Bu sanı Fermat'ın son teoreminin çözümünde kilit nokta oldu. Japon matematikçiler Goro Shimura ve Yutaka Taniyama tarafından öne sürüldü. 1967 yılında André Weil tarafından yazılan bir yazı ile bu sanı Batı'da tanındı. Weil yazdığı bu yazıda sanıya dair bir kanıt bulamasa da doğru olabileceğine dair kanıtlar buldu. Bu sayede onun da ismi eklendi ve bu sanı Taniyama-Shimura-Weil sanısı olarak bilinmeye başlandı. Bu sanıdan bahsedebilmek için 2 kavramı bilmemiz gerekiyor:

1. Eliptik Eğriler

y2=x3+ax+b formundaki eğrilere eliptik eğriler denir. Bu eğriler hiçbir zaman kendisini kesmez ve tekilliği yoktur. Eliptik eğriler sayı teorisinde çok önemli rol oynamaktadır.

Bir eliptik eğri
Bir eliptik eğri
Arstechnica

2. Modüler Form

Kompleks düzlemin üst yarısında bulunan ve belirli şartları sağlayan kompleks analitik fonksiyonlara modüler form denir. Modüler formlar, modüler grupların grup etkisine göre belirli fonksiyonel denklemleri sağlarlar.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Bir modüler form
Bir modüler form
Mcgill University Mathematics and Statistics Department

Bu iki kavramı açıkladıktan sonra artık Taniyama-Shimura-Weil sanısı ile ilgili bilgi verebiliriz. Bu sanı ortaya çıkana kadar eliptik eğriler ve modüler formlar arasında hiçbir bilindik bağlantı yoktu. Birisi sayı teorisi ile ilgiliyken diğeri kompleks analiz ile ilgiliydi. Taniyama-Shimura-Weil sanısı bu iki kavramın aynı şey olduğunu sadece farklı şekillerde gözüktüğünü söyler. Taniyama-Shimura-Weil sanısının formal açıklaması şudur: Her eliptik eğri için aynı Dirichlet-L serisine sahip bir modüler form vardır.

Düğüm Çözülüyor!

1960'lı yıllarda Yves Hellegouarch çok alakasız gözüken iki şey arasında bağlantı kurdu. Denklemdeki (a, b, c) üçlüleri ile eliptik eğriler arasında bağlantı kurdu. y2=x(x-an)(x+bn) şeklinde bir eliptik eğri oluşturdu. Denklemdeki a, b ve n dereceden kuvvet bu eğride bulunuyordu. Bu eğri gereken ilgiyi görmedi, ta ki Gerhard Frey bunun ne kadar önemli olduğunu fark edene kadar...

Gerhard Frey 1982-1985 yılları arasında bu eğrinin sıra dışı özelliklerine dikkatleri çekmeyi başardı ve bu eğri onun adı ile isimlendirildi. Frey eğrisi Fermat'ın son teoremi ile Taniyama-Shimura-Weil sanısını birbirine bağlıyordu. İki problemden birinin kanıtlanması diğerinin de kanıtlanması anlamına geliyordu. Ortaya epsilon sanısı çıktı. Epsilon sanısına göre Frey eğrileri modüler olamazdı. Epsilon sanısı Ken Ribet tarafından ispatlandı ve bu sanının adı Ribet Teoremi oldu.

Ribet Teoremi ve Taniyama-Shimura-Weil sanısı çelişiyor gibi gözüküyordu. Bu çelişkiden tek bir sonuç çıkacaktı ve bu da Fermat'ın son teoreminin çözümü olacaktı. Taniyama-Shimura-Weil sanısına göre her eliptik eğri modüler olmalıydı. Eğer Taniyama-Shimura-Weil sanısı ispatlanırsa, Ribet tarafından modüler olamayacağı ispatlanan Frey'in eliptik eğrisi mevcut olamazdı. Yani böyle bir eliptik eğri yoksa, Fermat'ın son teoremini sağlayan a, b, c üçlüleri de olamazdı. Fermat'ın son teoreminin doğruluğunu kanıtlamanın yolu, Taniyama-Shimura-Weil sanısını kanıtlamaktan geçiyordu.

İspat

O yıllarda matematik dünyası Taniyama-Shimura-Weil sanısının o dönemki bilgi ile kanıtlanamayacağını düşünüyordu. Andrew Wiles bu ispatın yapılabileceğine inanan nadir insanlardan biriydi. 7 yıllık bir çalışma sonucu Taniyama-Shimura-Weil sanısını eliptik eğrilerin bir alt türü için kanıtladı. İspatında hata bulundu ve kabul edilmedi. Andrew Wiles ve eski öğrencisi Richard Taylor bir sene boyunca hatayı düzeltmek için uğraştılar ve başarılı oldular. 1994 yılında Andrew Wiles ispatını tekrar sundu ve bu sefer kabul edildi. 358 yıldır ispatlanmayı bekleyen bir problem en sonunda ispatlandı. Andrew Wiles 2016 yılında matematiğin en prestijli ödüllerinden birisi olan Abel Ödülüne layık görüldü.

Tüm Reklamları Kapat

Andrew Wiles
Andrew Wiles
Nature

Zamanının İlerisinde Bir Matematikçi: Srinivasa Ramanujan

Bu ispattan bağımsız olarak, bir de Srinivasa Ramanujan'ın çalışmalarını açıklayalım. Wiles'ın ispatı için gereken bilgiler Ramanujan yaşarken bilinmiyordu. Ramanujan'ın çalışmalarını Wiles'a göre ne kadar erken yaptığını bir karşılaştırma ile göstermek en mantıklısı olur. Ramanujan öldüğünde 1920 yılıydı, Wiles'ın ispatı kabul edildiğinde ise 1994 yılıydı. Ramanujan'ın Fermat'ın son teoremi ile ilgilendiği o öldükten sonra defterleri incelendiği zaman anlaşıldı.

Ramanujan Fermat'ın son teoremini ispatlayamadı belki ama buna çok yakın denklemlere çözüm buldu. an+bn=cn+1 ve an+bn=cn-1 denklemlerine n'in üç ve dört olduğu durumlar için sonsuz sayıda çözüm içeren çözüm ailesini buldu. Sadece bununla kalmayan Ramanujan, Fermat'ın son teoremini ispatlayabilmek için eliptik eğrilerle de uğraştı. Eliptik eğrilerin varlığı çok uzun süredir bilinmesine rağmen çok gelişmiş bir kavram değildi ve o dönemlerde kullanımı yoktu. Eliptik eğriler teorisi 1930 ve 1940'lı yıllar arasında gelişmeye başladı. Eliptik eğrilerin kullanım alanı yokken bile Ramanujan, tıpkı Wiles gibi, Fermat'ın son teoremini ispatlamak için eliptik eğrileri kullanmayı denedi.

Ramanujan, eliptik eğriler üzerinde çalışırken eliptik eğrilerden çok daha ileri ve karmaşık bir kavramı keşfetti. Bu kavram 40 yıl sonra matematikçiler tarafından keşfedildi ve buna k3 yüzeyi dendi. Bu kavram kendisine matematik ve modern fizikte yer buldu.

Ramanujan'ın hem eliptik eğrileri kullanımı hem de k3 yüzeyi ile ilgili olan çalışmaları zamanına göre fazlasıyla gelişmiş ve yenilikçiydi. Sadece Fermat'ın son teoremini çözmek için doğru yolu izlemekle kalmayıp geleceğe çok fazla etkisi olan kavramları da keşfetmişti. Bu kadar büyük bir matematikçi 32 yaşında hayata veda etmeseydi, matematik dünyası çok daha ileride olabilirdi.

Son Sözler

Andrew Wiles, Fermat'ın son teoremini on yaşındayken kütüphanede gördü. O günden beri teorem hep ilgisini çekmeye devam etti. O dönemki matematikçiler Taniyama-Shimura-Weil sanısının ispatlanamayacağını düşünüp pes etmişken o hiçbir zaman inancını yitirmedi. Şu ana kadar var olmuş en şık ve zor ispatlardan birisini yaptı. Andrew Wiles'ın yaptığı ispatı tam olarak anlayabilmek için cebirsel geometri, sayı teorisi, değişmeli cebir, modüler formlar hakkında iyi derecede bilgiye sahip olmak gerekir. Bu ispatın zorluğunu açıklamak için verilecek en iyi örnek şudur: Wiles ispatını sunduğu zaman, birkaç matematikçi hariç, kimse anlamamıştı ve anlamayan bu kişiler de alanlarında uzman matematikçilerdi. Eğer Fermat gerçekten yazdığı gibi bir ispat bulduysa, bundan çok daha kısa olduğu kesin.

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
204
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Muhteşem! 27
  • İnanılmaz 20
  • Tebrikler! 14
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 11
  • Merak Uyandırıcı! 7
  • Bilim Budur! 5
  • Umut Verici! 3
  • Güldürdü 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 19/03/2024 14:01:07 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7579

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Kategoriler ve Etiketler
Tümünü Göster
Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Bellek
Genel Görelilik
Maske Takmak
İklim Değişikliği
Bilim İnsanları
Kök Hücre
Antibiyotik
Mers
Araştırmacılar
Nükleer Enerji
Evrim Ağacı
Böcek Bilimi
Çekirdek
Siyah
Avcı
Temel
Gıda Güvenliği
Uterus
Çevre
Amerika Birleşik Devletleri
Çiçek
Film
Karar Verme
Kuş
Demir
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Kafana takılan neler var?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Ekle
Soru Sor
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
Y. Ertan, et al. Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi. (24 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 19 Mart 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/7579
Ertan, Y., Özdil, A. Ş. (2019, January 24). Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi. Evrim Ağacı. Retrieved March 19, 2024. from https://evrimagaci.org/s/7579
Y. Ertan, et al. “Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi.” Edited by Ayşegül Şenyiğit Özdil. Evrim Ağacı, 24 Jan. 2019, https://evrimagaci.org/s/7579.
Ertan, Yiğit. Özdil, Ayşegül Şenyiğit. “Zamana Meydan Okuyan Problem: Fermat'ın Son Teoremi.” Edited by Ayşegül Şenyiğit Özdil. Evrim Ağacı, January 24, 2019. https://evrimagaci.org/s/7579.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close