Yılanımsı kertenkele (Anguis colchica)

Gözlem Bilgileri

Oldukça nadir görülen bu Anguis cinsi uzuvsuz kertenkeleyi Zonguldak'ın Filyos ilçesinde bir taşın altında gözlemleme şansı elde ettik. Kendisi nehir kenarındaki taşın altında bir grup damalı su yılanı (Natrix tessellata) yavrusu ile beraber saklanıyordu. Ayrıca konu hakkında bir kısa belgesel yayınladık, aşağıdaki linkten izleyebilirsiniz.

Pedram Türkoğlu

Tanım ve Genel Bilgiler

Uzuv bulundurmadıkları için, uzuvsuz veya bacaksız kertenkeleler olarak bilinirler. Derilerindeki pullar üst üste binmez (karinasızdır) ve pürüzsüzdür. Osteodermleri pullarının altında olduğu için derinin zırh gibi kalın görünmesini sağlar. Yılanların aksine daha künt ve kıvrımsız bir vücutları vardır. Göz kapakları belirgindir, yani göz kapakları şeffaf bir örtü görünümünde olan yılanların aksine "göz kırparlar." Ayrıca vücut hareketleri daha kabadır. Gençleri altın sarısı tonlarındadır, sırtının ortasında koyu lacivert/siyah renkli bir çizgi iner. Yetişkinliğe doğru altın sarısı tonları koyulaşır ve kahverengi kıvamına döner. Ayrıca deride noktalar belirginleşir.

Field Guide to the Amphibians & Reptiles of Britain and Europe (Görsel Düzenleme: Pedram Türkoğlu)

Uzuvsuz kertenkeleler, sürekli yılan ile karıştırıldığı için sebepsizce öldürülürler. Halbuki evrimsel olarak yılanlar ile milyonlarca yıl önce ayrıldılar. Zaten yılan olmadıkları morfolojik (dış görünüş) olarak belirgindir. Yılanlardan (Serpentes alt takımı) bazı morfolojik farkları:

• Vücut hatları (boyun ve kuyruk) yılanlar gibi ince, belirgin değildir.
• Göz kapakları belirgindir (yılanlarda göz kapağı şeffaf bir örtü görünümündedir).
• Kulak delikleri belirgindir (yılanlarda fark edilmez).
• Deri değiştirme davranışları "parça parça" tiptedir (yılanlarda bütün olarak çıkar).

Bilinen en uzun yaşayan kertenkelelerden biri olabilirler. Erişkinler 50 cm uzunluğa kadar ulaşabilir. Doğada 30 küsür yıl, esaret altında ise 54 yıl yaşadıkları biliniyor. Yavruları (jüvenil) altın rengine yakın tonlarda görülürler. İlginç özelliklerinden biri de ovovivipar denilen bir doğum tipi ile üremeleridir. Bu sentez, ovipar (yumurtlayan) ve vivipar (doğuran) terimlerinin birleşmesinden oluşturulur. Yani söz konusu yumurta, anne karnında kırılıyor ve yavru canlı doğuyor.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Anguidlerin fosil kayıtları oldukça iyi korunmuştur. Kuzey Amerika'nın güneyinde, Geç Kretase ve Paleojen'e ait fosiller sık bulunmuştur. Bilinen en eski Anguidae üyesi, Kanada'da 75 milyon yıl önce Geç Kretase'ye ait Odaxosaurus cinsidir. Öyle ki bulunan en bütün kertenkele fosili olmaya bile adaydır! Fosilin keski benzeri dişleri ve sert pulları türlerin uzun bir evrimsel geçmişe sahip olduğunu gösteriyor. Fosil kayıtlarına göre Paleojen Devri'nde Avrupa'ya yayılmadan önce Kuzey Amerika'da çeşitlenmeye ve türleşmeye başladıklarını anlıyoruz. Geç Kretase'de uzuvlar küçülme baskı altına girmiş ve diyetler sert kabuklular evresine geçmiş olmalı. Çünkü ardından gelen Paleosen ve Eosen'e ait Glyptosaurus cinsinde, günümüz karakteristik anguid özelliklerin bulunduğu görülüyor.

Pedram Türkoğlu

Taksonomik olarak baktığımızda, Sürüngenler (Reptilia) sınıfı içerisindeki en büyük takım olan Pullu Derililer (Squamata) takımında, Anguidae ailesinde sınıflandırılırlar. Anguidae ailesinde 10 cins ve yaklaşık 100 tür tanımlanmıştır. Eskiden Anguis fragilis colchicus alt türünde sınıflandırılırken, son çalışmalar ışığında Anguis colchica isimli yeni bir türe atandı.s

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Anguis fragilis fragilis alt türü bütün Avrupa'da yayılmıştır. Öte yandan, eskiden Anguis fragilis colchicus olarak bilinen alt tür Anguis colhica adında kendisi bir tür olarak atanmıştır. Biyocoğrafik olarak güneydoğu Avrupa, Kafkaslar ve İran'da yayılış gösterir. Bu durumda Türkiye'de de görülebilen bu türdür. Taşların altında veya yerdeki deliklerin içinde saklanırlar. Nadir rastlanılan bir türdür.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

IUCN Kırmızı Liste tarafından Asgari Endişe (LC) olarak sınıflandırılırlar. Fakat bu türlerin nesli İngiltere'de Wildlife and Countryside Act 1981 kanunu içerisinde koruma altındadır.

Davranış ve Etoloji

Diğer birçok sürüngen gibi güneşlenirler (basking) ve diğer zamanlarını yer altında saklanarak geçinirler. Fossorial canlılar hayatlarının büyük bölümünü yer altında delikler açarak geçiren canlılardır. Örneğin köstebek ve solucan gibi. Latince fossor, "kazıcı" anlamındadır. Bu türler ise semifossorial (yarı-kazıcı) canlılardır. Yani kazmaktan ziyade çoğunlukla taşların altında ve yerin içindeki deliklerde saklanarak yaşayan canlılardır.

Birçok kertenkele gibi kaudal ototomi gerçekleştirebilirler. Tehlike altında iken kuyruk omurlarının bir bölümünü kırarak bırakabilirler. Kuyruğu bıraktıktan sonra sfinkter kasları kasılarak, damarları büzer ve kan akışı engeller. Elbette yeni rejenere olacak kuyruk kemikten değil, kıkırdaktan oluşacaktır. Ayrıca eski uzunluğuna ulaşamayabilir. Bu yüzden belli bir kısalıkta kalan kuyruklarını gözlemlemek mümkündür.

Pedram Türkoğlu

Diyet ve Metabolizma

Etçil ve böcekçil beslenirler, tıpkı diğer kertenkeleler gibi. Ancak çevik türler olmadıkları için genelde yavaş avları seçerler. Yaşam tarzlarından dolayı deliklerin içerisinde ve yer altında yaşayan eklembacaklılar (böcekler, kabuklular, örümcekler) ve yumuşakçalar ile beslenirler. En çok beslendikleri canlılar solucanlar ve sümüklü böceklerdir. Ayrıca Isopoda olarak bilinen kabukluları da yiyebilirler. Halk arasında "tesbih böceği" olarak bilinen canlılar da bu takıma üyedir. Yani aslında "böcek" değil "kabuklu" türleridir. Yılanımsı kertenkelelerin en azılı avıcıları yırtıcı kuşlar değil, kedilerdir (Felis domesticus).

Etimoloji

İngilizce eastern slowworm olarak bilinir; ancak diğer birçok isim ile anılır. Bunlar sağır toplayıcı (deaf adder), yavaş solucan (slowworm) ve kör solucan (blindworm). Unutmamak lazım ki kör yılan (Xerotyphlops vermicularis) ile karıştırılmaması gerekir. Bu türler, yukarıda bahsettiğimiz gibi yılan değillerdir ve dış görünüşlerinden ayırt edilebilirler.