Yetişkinler İçin Yazılmış Bir Çocuk Kitabı: "Alice Harikalar Diyarında" ve İnsan Kültüründe Bir Mem Olarak Evrimi

Lewis Carroll'un "Alice" karakterini içeren hikâyeleri; okurların, sanatçıların, film yapımcılarının ve tasarımcıların hayal gücünü 150 yıldan uzun bir süredir ele geçirmiş haldedir.

Şaşırtıcı dönüşümlerle ilgili kitaplar söz konusu olduğunda, Alice Harikalar Diyarında ve Aynanın İçinden'in şimdiye kadar yazılmış en sık uyarlanan ve yeniden yorumlanan hikâyeler arasında olması belki de sürpriz olmamalı. Hikayede Alice, bir tavşan deliğine düşer ve bir aynanın içinden her şeyin olabileceği, bir içeceğin sizi küçültebildiği veya bir mantarın büyütebildiği, bebeklerin domuza dönüştüğü, küçük bir kızın kraliçe olabileceği; çiçeklerin, hayvanların ve oyun kartlarının konuştuğu, ancak mantık ve öğrenmenin kavrayıştan kayıp gittiği bir benlik duygusunun bile evrimleşebildiği dünyalara adım atar.

Durum buyken, Lewis Carroll'un fantastik, akıl dışı kreasyonlarını yeni biçimlerde yeniden keşfetmenin her zaman karşı konulmaz olmasına şaşmamalı. 1866'da yayınlanan Alice'in Harikalar Diyarında Maceraları ve serinin aynı derecede keyifli olan ve 1871 yılında yayınlanan devam kitabı Aynanın İçinden; filmden tiyatroya, güzel sanatlardan pop müziğe her türlü medya alanında çalışan sanatçılara nesiller boyu ilham kaynağı olmuştur. Alice: Meraklı ve Daha da Meraklı sergisinin küratörü Kate Bailey, şöyle anlatıyor:

Bir serginin başlangıç noktası, genellikle "neden"dir. Alice, neden bu kadar çok farklı yaratıcı tepkiyi tetikledi? Alice'in etkisine bakarak ve daha geniş kültürel, sosyopolitik bağlamlarda neden ve ne zaman bu farklı yorumlara ve aktivasyonlara sahip olduğunu düşünerek başladım. Kolektif bilincimizde onu harekete geçiren tetikleyici anları aradım.

Alice ve Harikalar Diyarı, kolektif bilincimizde gerçekten çok fazla yaşıyor. Hepimiz Çılgın Şapkacı'nın çay partisinin neye benzediğini biliyoruz. Talihsiz çiftleri Tweedledum ve Tweedledee'ye ya da büyük bir sırıtmayı Cheshire kedisinin sırıtışına benzetebiliriz. Mavi elbiseli, "Alice tokalı", küçük ve sarışın bir kızın görüntüsü her zaman ve kaçınılmaz olarak Alice'i hatırlatacaktır (evet, o toka tipine Alice'in adı verilmiştir).

Wikimedia Commons

Alice Harikalar Diyarında hikayesi, Charles Lutwidge Dodgson (namı diğer Lewis Carrell), 1862 yazının bir öğleden sonrasında Alice Liddell isimli gerçek bir kız çocuğu ve kardeşlerini eğlendirmek için bir örgü örmesiyle başlamıştır. Yine de pek çok okuyucu için, ne Alice ne de Harikalar Diyarı sadece çocukluktan ibarettir. Tam tersine bu hikaye, memnuniyetle yetişkinliğe de aktarıldı. Birçok insan Kraliçe Alice tişörtleri giyiyor, hikayeden ilham alan dövmelere sahip sayısız insan var, "Beni iç" şişelerinden tüttüren tırtıllara kadar tüm bu semboller, diğer tüm ürünlerden daha fazla ilham kaynağı oluyor. Kitaplardan veya filmlerden ödünç alınan satırlar, modern çağda Instagram’da paylaşılabilir halde ilham verici alıntılar olarak yeniden yorumlanıyor ("Bazen kahvaltıdan önce 6 imkansız şeye inandım." gibi). Bunun yanında, Carroll'un hikayesinde sanatçılar tarafından tespit edilen bazı metaforlar, az sonra göreceğimiz gibi, yalnızca yetişkinler içindir.

BBC

Fakat, ilk yayınından itibaren Alice, "çocuk edebiyatının" sınırlarını o kadar aştı ki The Nation gazetesi kitabın çocuklardan çok yetişkinlere yönelik olduğunu öne sürdü. Carroll, burada ne yaptığını biliyordu. Çocuk kitaplarıyla ilgisi olmayan John Tenniel tarafından resmedilmesine karar vermişti. Tenniel, bu ikili arasındaki ilişkinin daha güçlü olan tarafıydı; ayrıca ilk baskının kalitesinden o kadar mutsuzdu ki, büyük bir maliyetle yeniden yapılmasında ısrar etti. Bu arada Aynanın İçinden'in yayınlanması çok uzun sürdü, çünkü Carroll, Tenniel'in programına uymak ve onu beklemek zorunda kalmıştı. Bailey, şöyle diyor:

O zamanlarda da "Bu bir çocuk kitabı mı, yetişkin kitabı mı?" sorusu hissediliyordu. Punch'ın çizeriyle yola çıkarak yetişkin bir kitleye hitap etmek, bariz bir şekilde Carroll'ın zihnindeydi. Bu, stratejik bir hamleydi.

Wikimedia Commons

Tenniel'in kendine özgü, genellikle güzel, biraz sinir bozucu siyah-beyaz ahşap gravürleri o dönemde çok popülerdi. Belki bugün yaşasa, Etsy'de onun resimlerini taşıyan öğelerin sayısına şaşırırdı; ama o zamanlarda bile Tenniel'in resimleri, yayınlandıktan çok kısa bir süre sonra Viktorya dönemi ürünlerinde yaygın olarak kullanılmıştı.

Alice'i Uyarlamak

En başından beri "Alice" imajı, her zaman merkezî olmuştur. Tenniel, kesinlikle illüstrasyonlar için son derece yüksek bir çıta belirlemişti. Alice’in önlük elbisesinden Şapkacı'nın silindir şapkasına kadar, hemen her ortamın şartlarına sonuna kadar dayanabilen Harikalar Diyarı kinayelerinin çoğunu o yaptı. Alice'in bu kadar kolay yeniden tahayyül edilmesinin bir nedeni, ilk başta çok sistemleştirilmiş olmasıdır. Sanatçılar, kimi zaman bu durumdan hoşlanır, kimi zamansa uzak durmak isterler.

Ancak Alice Harikalar Diyarında ile ilgili olduğunu düşündüğümüz bazı şeyler, Tenniel'den gelmiyor. Alice'i uyarlama süreci, 1876'da ilk sahne versiyonu uyarlandığında ortaya çıktığında başladı. Ancak Bailey, sarışın bir Alice'e sahip olma geleneğinin, Hollywood için klişe bir aktris tipi olan "sarışın kadın" furyasına kadar bu kadar etkili olmadığına dikkat çekiyor. Ruth Gilbert, Charlotte Henry ve Carol Marsh, 30'larda ve 40'larda yayınlanan realfilmlerinde uzun örgü saçlarıyla ultra-feminen bir Alice portresi çizdiler.

Ancak sarı saç trendini kesin olarak ortaya koyan, Disney tarafından 1951 yılında hazırlanan tam renkli animasyondu. Alice'in mavi bir elbise giymesini sağlayan da Disney'di (kitabın ilk renkli versiyonu aslında sarı rengi kullanıyordu). Cheshire kedisinin pembe ve mor olması "gerektiğini" düşünüyorsanız veya Beyaz Tavşan'ın "Geç kaldım! Geç kaldım! Çok önemli bir randevu için!" demesini bekliyorsanız... Tüm bunları yapan da Walt Disney’di.

Disney

Bugün kafamızda oluşan Alice, bugüne kadar bolca Hollywood muamelesi görmüş olabilir; ancak Harikalar Diyarı'nın karakterleriyle ilgili en çarpıcı şeylerden biri, bir sanatçının vizyonuna ne kadar kolay dönüşebildiği ve ne kadar esnek olduğudur.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bugüne kadar 300'den fazla ressam, kendi hayal dünyalarındaki Alice'lerini beğenimize sundu. Arthur Rackham'ın 1905'teki tuhaf peri çocuğu vizyonundan, Moomins'in yazarı ve illüstratörü Tove Jansson'ın 1966'daki daha yumuşak, daha izlenimci yaklaşımına; politik karikatürist ve çocuk illüstratörü Chris Riddell'in 2020'de yayınlanan ve gerçek Alice'e daha çok benzeyen tasarımına... Bazı sanatçılar önlenemez bir şekilde kendi tarzlarını taşırlar. Mesela Salvador Dalí'nin serisi onun ikonik akan saatini içerir. Ralph Steadman'ın Çılgın Şapkacı ve Mart Tavşanı, Hunter S. Thompson'ın Las Vegas'taki Korku ve Nefret'i kötü şöhretli illüstrasyonlarından fırlamış gibi görünürken, Yayoi Kusama'nın 2012 kitabı birçok Harikalar Diyarı'ndan daha fazla benekli kumaş ve balkabağı içeriyor.

Orijinal hikayedeki kelime oyunlarına, laf ebeliklerine ve saçmalıklara rağmen, Alice öyle bir ikon haline geldi ki, çoğunlukla görsel medyada bile bir mihenk taşı olarak kullanılıyor. Christopher Wheeldon ilk kez bir bale versiyonunu hazırlamak istediğinde, tasarımcısı Bob Crowley'in, sözsüz bir Harikalar Diyarı yapmak için "tamamen deli" olmak gerektiğini düşündüğü söylenir. Ancak Kraliyet Balesi'nin 2011 gösterisi en azından Crowley'nin alışılmış Alice stenografilerini klasik tutuş ve son teknoloji sahne sanatıyla, op-art projeksiyonlardan çok parçalı bir Cheshire kedi kuklasına kadar birleştiren tasarımları nedeniyle büyük bir başarı yakaladı. Kupa Kraliçesi, Uyuyan Güzel balesinden bir sahnenin parodisini yapmak için korkutucu derecede büyük bir kabarık etekli-taht-üstü-tankından çıktı. Her ikisi de hem gayet Lewis Carroll'u hem de gayet baleyi yansıtıyordu.

Sihir ve Gizem

Alice uzun zamandır moda için de bir mihenk taşı olmuştur. Vivienne Westwood, Zac Posen, Viktor & Rolf ve John Galliano, Caroll'un karakterlerinden ve Tenniel'in çizimlerinden esinlenen tasarımlar sergilerken; Harikalar Diyarı'nın dönüştürücü, uhrevi olasılıkları moda çekimleri için de ilgi çekici olmuştur. Vogue dergisinin efsanevi kreatif direktörü Grace Coddington, yakın zamanda çevrimiçi bir konuşmada şöyle söyledi:

Bence birçok insan Alice'in hikayesinin büyüsünden, gizeminden ve çılgınlığından ilham alıyor.

2003 yılında Coddington, Harikalar Diyarı karakterlerinin moda tasarımcılarına atandığı ve Annie Leibovitz tarafından fotoğraflanan bir çekimi Vogue için yönetti. Coddington şöyle söylüyor:

Bir Deli Şapkacı rolünde Stephen Jones vardı. Viktor ve Rolf, Tweedledee ve Tweedledum olarak yer aldı. John Paul Gaultier, Cheshire kedisiydi; çünkü o her zaman gülümser ve her zaman çizgili giyinir.

Ancak Alice'i yeniden icat etmek, sadece görsel bir mesele değildir: yeniden yorumlama eylemi kaçınılmaz olarak daha geniş kültürel ve sosyal meşguliyetleri devreye sokar. 2018'de Tim Walker, Alice olarak model Duckie Thot, Kupa Kraliçesi olarak RuPaul ve Düşes olarak Whoopi Goldberg dahil olmak üzere tamamen siyah bir oyuncu kadrosu kullanarak Pirelli takvimi için bir Harikalar Diyarı dizisi çekti. Çekim, gücünü, son derece tanıdık Alice Harikalar Diyarında arketiplerini sergileyen siyah bir oyuncu kadrosuna sahip olmanın olağan dışılığından aldı.

Tim Walker Studio

Walker, V&A'nın kataloğunda şöyle diyor:

Hiç siyahi bir Alice görmemiştim, bu yüzden kurgusal fantastik figürlerin nasıl temsil edilebileceğini zorlamak ve gelişen güzellik fikirlerini keşfetmek istedim.

Alice, genellikle daha geniş bir toplumsal değişimin yeri veya sembolü olmuştur. Bailey, ilk uyarlamalardan birinin kadınların eşit haklara sahip olması gerektiğini savunanlar için yapıldığını söylüyor. V&A'nın arşivinde 1911'de yayınlanan Alice in Ganderland oyununun bir kopyasını bulan Bailey, şöyle diyor:

Bu, Alice'in yeni yüzyılın yeni kadını için nasıl bir kahraman olduğunu gösterdi.

O kampanya, eşit ücret mücadelesinin bir parçasıydı. 30'lu ve 40'lı yıllarda, Carroll'un hikayesi yeni bir sanatsal hareket için temel bir metin haline geldi. Freud'un bilinçdışı teorilerinden yararlanan Sürrealistler, şaşırtıcı olmayan bir şekilde Carroll'un mantıksız rüya anlatılarına da çekildiler. 1936'da İngiltere'deki ilk Sürrealist gösterinin Guardian incelemesi, resimlerini açıklamak için Alice'i şöyle kullandı:

Eğer Lewis Carroll, nargile içen tırtıllar içeren bir dünya yaratabilirse, neden bir Max Ernst veya bir Joan Miró böyle bir dünyanın eşdeğerini resimde bulamasın?

Ernst, Edward Burra, Leonora Carrington ve Dorothea Tanning'in tabloları muhtemelen bizi Tenniel'den en uzağa götüren yorumlardır. Mağara gibi koridorlar, iri cüsseli yüzler, tüyleri diken diken ürkütücü küçük kızlar... Bu, Viktorya döneminin kaprislerinden ziyade, bilinçaltının pis çamurudur. Ama Carroll'ın hikayelerini yeniden okunduğunda, şapşallık arasına gizlenen bol miktarda hayal kırıklığı, korku ve gerçek tehlikenin var olduğu görülecektir.

Salvador Dalí'nin Alice Harikalar Diyarında'nın sulu, soyut çizimleri daha sonradan, 1969'da geldi. Harikalar Diyarı, psikedelik bir deneyim olarak yaratıkların konuştuğu ve vücudunuzun değiştiği ve gerçekte kim olduğunuzu bile sorgulamak zorunda hissettiğiniz, zihni genişleten bir halüsinasyon olarak, yuvarlak bir şekilde çizildi.

Oggito.com

Alice uyarlamaları bu çağda boldur. Adrian Piper ve Joseph McHugh, psikedelik sanatın karakteristik dönen sıcak pembeleri ve portakallarında Alice'den ilham alan eserler yaptılar. Jefferson Airplane'in 1967'deki kıpır kıpır hiti White Rabbit'ten, The Beatles'ın I am the Walrus'ına kadar müzisyenler de bu akıma dahil oldular. John Lennon, Aynanın İçinden'deki The Walrus and the Carpenter adlı şiirden ilham almıştı. Ralph Steadman'ın çizimleri Lennon'un kendisini tırtıl olarak tasvir ederken, Alman sanatçı Sigmar Polke, Tenniel'in orijinal tırtılını psikedelik ve puantiyeli çalışmalarında kolajladı. Yayoi Kusama'nın 1968'de kurguladığı çıplak ve spot boyalı sanatçıların New York'un Central Park'ındaki Alice heykelinin etrafında döndüğü "olayında" daha da fazla nokta vardı. Tüm bunları Kusama şöyle özetliyor:

Alice, hippilerin büyükannesiydi. Kafası normale döndüğünde, yeniden ilk uçan Alice olurdu.

Tavşan Deliğinden İçeri

Tüm bunlar, Alice hakkındaki anlayışımızı kalıcı bir şekilde dönüştürdü, öyle ki başlangıçta masum olan dumanı tüten tırtıl, mantarlar, beyaz tavşanı kovalayan gibi unsurlar, artık zihni değiştiren maddelere referans olarak kullanılıyor. Gerçekten de 1971'de ABD hükümetinin bir eğitim filmi olan "Meraklı Alice", Harikalar Diyarı'ndaki karakterleri farklı uyuşturucu bağımlıları olarak tasvir etti: tırtıl ot kullanıyordu, tavşan amfetamin bağımlısıydı, fındık faresi barbitürat bağımlısıydı. Bu film, çocukları uyarmak üzere hazırlanmıştı, ancak bunun yerine, ilgi çekici ve "trippy" doğası nedeniyle psikedelik kült statüsüne ulaştı.

Ancak dönemin tüm Alice'leri modaya uygun değildi. Mesela Peter Blake'in 1970'teki illüstrasyonları rengarenk çiçekler ve desenlerle dalgalanabilir, ancak genel ruh halleri kasvetlidir. Alice, izleyicilere yas tutar gibi bakar ve hapisteki Şapkacı kendinden utanır. Renkli doğasına rağmen, Jonathan Miller'ın tuhaf 1966 BBC uyarlaması yeni bir dünya gibidir. Üzücü bir siyah ve beyazla çekilen filmde tüm karakterler, hayvanlardan ziyade, tanınabilir (ve genellikle burjuva) "tipler" olarak gösterilir. Tüm Alice uyarlamaları arasında bu, bir rüyaya en çok benzeyenidir. Fakat orijinalini çok iyi bilmiyorsanız, bu hikaye anlaşılmazdır ve çocuklara pek hitap etmesi pek olası değildir.

Agora Bilim Pazarı

Organik Kimya: İkinci Bir Dil (Birinci Dönem Konuları, 5. Baskıdan Çeviri)

Devamını Göster

₺580.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

BBC

Miller, filme her an kötü bir şey olacakmış gibi bir atmosfer getirmekte ve Harikalar Diyarı'nın, bir çocuğun yönünü bulmakta zorlandığı, yetişkinlere ait mantıksız bir dünya olduğu fikrini benimsemektedir. Yine de, egemen sınıflar tarafından dayatılan anlamsız geleneklere bağlı bir toplumun hicvi olarak, belirgin bir şekilde 1960'ların bir eleştirisi gibidir.

Alice Harikalar Diyarı'nda bir yetişkinlik hikayesi olarak sahnede, ekranda ve hatta kayıtlarda anlatı uyarlamalarında sıklıkla ortaya çıkan bir şeydir. Little Simz, 2017 tarihli konsept albümü Stillness in Wonderland'de kendini keşfetmek için Alice'i bir çerçeve olarak kullandı.

Ancak Alice'in ergenlik (ve tüm bu bedensel değişiklikler!) veya yeni başlayan kadınlık için bir sembol olma potansiyeli, aynı zamanda daha rahatsız edici bakış açılarını da çeken bir şeydir. Anna Gaskell'in "Alice Benzerleri" gençlerinin bazen birbirlerine zorbalık yapan veya bedenlerinin fiziksel olarak birbirine dolandığı fotoğraf serisi, Alice'in "masum bir kız çocuğu olduğu" fikrini bozmaktadır.

Solomon R Guggenheim Müzesi

En son Alice uyarlamaları, okunduğu zamanları yansıtmaya devam etmektedir. Bu nedenle 21. yüzyılda Alice'in de dijitalleşmesine şaşmamalı. American McGee'nin karanlık bilgisayar oyunu, Alice'i, karanlık bilinçaltında Jabberwock ve Kupa Kraliçesi gibi kötülerle savaşan travma geçirmiş bir aksiyon kahramanı olarak göstermektedir. Damon Albarn'ın wonder.land müzikalinde, tavşan deliğine girmek, dijital bir dünyaya çekilmek gibi gösterilir. Burada Alice'i çevirimiçi bir oyunda bir avatar olarak seçen yalnız bir ergeni görürüz. Bailey, şöyle diyor:

Harikalar Diyarı her zaman üzerinde çalışılacak güçlü bir metafor veya fikirdir. Kitapta olağanüstü sayıda fikir ve kavram var, ancak yaratıcılık için de alan bırakıyor. Bu, onu gerçekten hayal gücü için kutsal bir kitap yapıyor.