Volta'dan Edison'a Ampulün İcadı: İlk Ampulü Kim İcat Etti?

"Ampulün babası" dendiğinde akla gelen ilk isim büyük mucit Thomas Edison'dur. Ancak tıpkı Nikola Tesla'nın birçoklarının inandığı gibi alternatif akımı (AC) ve onunla ilgili pek çok şeyi icat etmemiş ama geliştirilmesine önemli katkılar sağlamış ve daha kullanılabilir hale getirmiş olması gibi, Thomas Edison da "akkor ampul/lamba" denen cihazı icat etmemiştir. Onu geliştirmiş ve kullanılabilir kılmıştır. 

Edison Öncesi İcatlar

İnsanlık tarihindeki ilk çalışabilen (ama çok da işlevsel olmayan) ampulün icadı 1800 yılında İtalyan mucit Alessandro Volta'ya kadar gitmektedir. Evet, "voltaj" ya da "volt" olarak bildiğiniz elektrik potansiyeline ismini veren ünlü bilim insanı... Volta, hareketli çinko ve bakır diskleri kullanarak ilk akkor lambayı üretmeyi başarmıştır. Ancak Volta bu konunun üzerine daha fazla gitmemiştir. Daha ziyade, bugün "batarya" veya "pil" olarak bildiğimiz cihazları üretme yolunu seçmiştir.

Ondan sonra, İngiliz mucit Humphrey Davy gelmektedir. Davy, 1802 tarihinde, insanlık tarihinin ilk işlevsel ampulünü üretmeyi başarmıştır. Volta'nın pillerini kullanan Davy, kömürden elektrotlar yoluyla ilk akkor lambayı üretmiştir. Ne yazık ki bu da, ticari olarak kullanılabilecek kadar işlevsel bir lamba değildir. Çünkü çok hızlı bir şekilde sönmekteydi. Yine de Davy'nin tasarımları, 1800'lere damgasını vuran ampul tasarımları olmuştur.

1840 yılında, yine İngiliz olan mucit Warren de la Rue'den bahsetmeden ampul tarihi tamamlanmış olmaz. Tarihin ilk verimli ampulünü üreten Rue, platinyum gibi aşırı pahalı bir malzemeye başvurmak zorunda kalmıştır. Bu nedenle asla ticari başarı kazanamamıştır. 

1848 yılında İngiliz mucit William Staite, Davy'nin tasarımlarını daha da verimli hale getirerek Rue'ya rakip olmuştur. Ancak bataryaya ihtiyaç duyuyor olması, bu tasarımları da asla ticari başarıya ulaştıramamıştır.

Tüm bu sorunları çözen... Hayır, Edison değil. Hayır, Tesla da değil... 1850 yılında Joseph Swan isimli İngiliz kimyager olmuştur. Karbonize kağıt filamentleri kullananan Swan, kendisinden önceki ampullerin ömrünü dikkate değer bir miktarda uzatmıştır. Ancak Swan'ın sıkıntısı da, vakum pompası kullanmasıydı. O zamanlarda vakum pompaları öylesine verimsizdi ki, genel ampul verimliliği halen çok düşük kalmaktaydı. O nedenle Swan da, "ampulün babası" olamadı.

Aslında Charles Francis Brush'ın yüksek kaliteli vakum pompaları, Swan'a katkı sağlayacaktı. Ancak Brush, kendi lambalarını üretme yolunu seçti. Öylesine parlak lambalar üretti ki, sokak lambaları gibi yüksek ışık miktarı gerektiren yerlerde tasarımları kullanılmaya başladı. Brush, tasarımlarında dinamolar (elektrik jeneratörleri) kullanıyordu. Tıpkı Edison'un yapacağı gibi... Dolayısıyla Brush, "ampulün babası" olmaya çok yaklaştı. 

1874 yılında Kanadalı mucitler Henry Woodward ve Matthew Evans elektrik lambasının patentine başvurdular. Tasarımları, azot dolu bir kap içerisindeki elektrotlar arasında tutulan çeşitli boyutlardaki karbon çubuklara dayanıyordu. İkili, tarihin ilk ticari lambalarını üretmişlerdi üretmesine... Ancak seslerini kimseye duyuramadılar.

Edison'ın Parlaması

İşte 1879 yılında Edison bombasını patlatan da bu oldu. Menlo Park'taki laboratuvarlarında çalışmalar yürüten Edison, karbon filamentler kullanan ilk ticari başarıya sahip elektrik lambalarının patentine başvurdu. Edison, hayatının önemli bir bölümünü lambalarında kullanılabilecek en iyi filamenti bulmaya ayırdı. Bu araştırmalar sırasında 6.000'den fazla deneme yaptı!

1879'un ilerleyen aylarında patent Edison'a verildi. Aynı zamanlarda Edison, en iyi filamentin karbonize bambu filamenti olduğunu keşfetti. Bu filament, 1200 saatten uzun yanabiliyordu. 1900'lü yıllardaki ek geliştirmelere kadar, Dünya'nın hemen her yerinde Edison'un lambaları ve bambu filamentleri kullanıldı.

Sonradan, General Electric'ten William David Coolidge'in çalışmalarıyla tungsten filamentler geliştirildi. Bunlar, ampulün ömrünü ciddi miktarda arttırsa da, üretilmeleri o zamanlarda çok zordu. Ancak tungsten, günümüzde halen ana ampul filamenti malzemesidir.

Edison'ın başarılı, pratik ve uzun süre yanan ampulleri, Edison için müthiş bir üne ve başarıya neden oldu. Tesla'nın maddi kaynakları arasında bulunan J.P. Morgan'ın ve diğer önemli yatırımcıların katkılarıyla kurulan Edison Elektrik Aydınlatma Firması, Dünya'nın en popüler, başarılı ve zengin firmaları arasına girdi.

Günümüzde bu ampuller yavaş yavaş ölmektedir. Daha ziyade, Tesla'nın da üzerinde uzun yıllar çalıştığı florasanlar (özellikle CFL teknolojisi) ve LED lambalar baskın ışık teknolojileri haline gelmektedir. 

Ancak ne olursa olsun, ampulün mucidi Thomas Edison değildir. Ampulü pratik kılan, Thomas Edison'dır. Bu zorlu yolda sırf Edison'ı anıp, diğer kıymetli mucitlere yer vermemek haksızlık olacaktır.