Vampir Kavramının Bilimsel Kökeni: Porfiriya (Porfiri) ile Vampirlik Arasında İlişki
Geçmişteki pek çok efsane ve masallar, aslında gerçeklik payı olan olaylardan günümüze dek değiştirilerek ve abartılarak gelmesiyle oluşmuştur. Bunlardan biri olan vampir hikayelerini hemen hemen herkes çocukluktan beri bilir. Ya bir filmin ya da bir kitabın konusu olmuştur senelerce. Peki bu vampir kavramının gerçeklikle bir ilişkisinin olduğunu hiç düşündünüz mü?
Porfiriya'nın Tarihte Ortaya Çıkışı
Orta Çağ zamanlarında da varlıklarına inanılan vampirlerin en yakın zamanlarda belirgin olarak ortaya çıkması 19. yüzyılın başlarını bulmaktadır. Daha öncesine bakıldığında 16. yüzyılda Macar kontesi Elizabeth Bathory’nin korkunç hikayesi (pek çok kadının canına kıyıp onların kanlarıyla yıkanması), gün ışığından kaçıp siyah kıyafetler giyen ve dişleri sivrileşmiş bu insanlar daha sonra farklı kültürlerde, farklı isimlerle anılsalar da tanımlamaların birçoğu birbirine uymaktadır. Bunlardan bazıları bu vampirlerin ortak özellikleri olarak; karanlıkta yaşamaları, güneşe karşı aşırı duyarlı olmaları, kan emmeleri ve bu yüzden de ölümlere sebebiyet vermeleri hemen hemen tüm topluluklarda bilinir. Bu yüzden vampirler zamanla korkulan varlıklar haline gelmiştir ve özellikle filmlerin ve pek çok romanın konusu olmuştur. 1931’de Bram Stoker tarafından yazılan ve Tom Browning tarafından yönetilen “Dracula” filmi ile vampirlik dünyada çok fazla yankı uyandırdı.
Peki tarihte nadir olarak görülse de bu “vampir hastalığının” temelini oluşturan olay nedir? Gerçeklikle bağlantısı olan nokta, bu insanların en büyük ortak noktası olan “porfiriya” (Türkçe kaynaklarda porfiria, porfiriya, porfiri olarak da geçmektedir.) hastalığı hakkında konuşalım.
Öncelikle porfiriya hastalığını tanımlayabilmek için diğer birkaç tanıma ihtiyacımız olacak. Öncelikle porfirinler, heterosayklik (birden fazla farklı halka içeren) büyük halkalı organik yapılardır. Genelde porfirin yapıları aromatik halkalardır. Bu büyük kompleks yapı, elektromanyetik spektrumun görünür bölgesini güçlü bir şekilde absorbe ettiği için koyu mor renktedirler. Bu yüzden porfirin (ing: porphyrin) kelimesi Grekçede mor anlamına gelen “porphry” kelimesinden türetilmiştir.
Doğada porfirinin metal kompleksleri bulunmaktadır. Bunlardan en iyi bilineni “heme”, kan hücrelerinde bulunan bir pigment ve hemoglobin proteininin kofaktörüdür. (Kofaktör: protein yapıda olmayan ya da metalik iyon olan enzimin aktivitesi için gerekli olan yapılar).
Uzmanlara göre kurtadam ya da vampir efsanelerinde bahsedilen karakterlerin özelliklerinin birçoğu genetik hastalıklardan biri olan porfiriya ile ilişkilidir. 1963’te L. Illis Section of the History of Medicine adlı dergide yayınlanan “On Porhyria and the Etiology of Werwolves” adlı makalesinde bilimsel olarak gerçekliklerinden bahsetmiştir. Yine 1985’te biyokimyager David Dolphin’in American Association for the Advancement of Science’taki yayını “Porphyria, Vampires, and Werewolves: The Aetiology of European Metamorphosis Legends (Porfiriya, Vampirler ve Kurtadamlar Metamorfosis Efsaneleri)” ile medya tarafından da yaygınlaştırıldı. Dolphin’e göre,
- Porfiriya hastaları güneş ışığına karşı aşırı derecede duyarlıdır. Hafif derece maruz kalma durumunda bile ciltte ciddi sorunlara neden olabilir. Yüz bölgesinde yaralar oluşabilir, burun ve parmaklarda düşme görülebilir. Dudak ve diş etlerinde gerginleşme meydana gelebilir ve bu da dişlerde sivrileşmeye neden olur.
- İleri porfiriya hastaları güneş ışınlarından kaçtıkları için gece dışarı çıkabilirler.
- Günümüzde porfiriya hastaları kana enjekte edilen maddelerle tedavi edilebilirler (semptomlar yönetilebilir, tamamen tedavi mümkün değil) fakat yüzyıllar önce porfiriya hastaları kan içerek kendilerini tedavi etmeye çalışmışlardır. (Aşırı demir eksikliği vücutta kana karşı istek uyandırmış olmalı.)
- Sarımsakta bulunan bir kimyasal, porfiriya hastalığını ilerlettiği için hastalar sarımsak yemekten kaçınırlar. ( Efsanelerdeki vampirler de böyledir.)
Porfiriya'nın Çeşitleri Nelerdir?
Sekiz farklı porfiriya türü vardır, bu varyasyonların dördü ışığa duyarlılığa neden olabilir: Eritropoietik Protoporfirya Protoporfori (EPP), Konjenital Eritropoetik Porfiri (CEP veya Gunther Hastalığı), Porfiri Cutanea Tarda (PCT) ve Variegate Porfiri. Porfiriya tipleri, semptomları ve şiddeti açısından önemli ölçüde değişebilir. En kötü, en biçimsiz biçimlerin tarihsel kurbanları, kurtadam ve vampirlere ilham kaynağı olabilir. Bugün bile, hastalığın tanı ve tedavisi kolay değildir.
Tarihte Bilinen ve Efsaneleşen Porfiriya Hastaları
Hastalığın en sık görülen türlerinden biri olan ‘akut aralıklı porfiriya (AIP)’ iddialara göre İngiltere Kralı III. George’un "Mad King (Çılgın Kral)" diye anılmasına sebebiyet vermiştir. AIP'de en belirgin semptomlar genellikle günler veya haftalar boyunca devam eden transformasyonlar, nöbetler ve halüsinasyonlar gibi nörolojik ataklardır. Kral George'un bu kronik rahatsızlıkları, daha da kötüleştiren, arsenik ve antimon ile tedavi edilmeye çalışıldı. Diğer tarihçiler de, Vincent van Gogh'un da AIP'den muzdarip olabileceğini öne sürüyorlar.
Bazıları tarafından dünyanın en kötü kadın seri katili olarak görülen Kontes Elizabeth Báthory'nin de ciddi bir porfiriya hastası olduğu bilinmektedir. Bram Stoker’ın Dracula'sı için gerçek ilham kaynağı olduğu söylenen bu kadın için, efsaneye göre, işkence yaptığı ve öldürdüğü en az 650 hizmetçi kızın kanında yıkanıyordu. Köylülerin, Elizabeth'in onları alacağı korkusu nedeniyle saklandıkları söylenirdi. Bu yüzden kendisine “Infamous Lady” ve “Blood Countess” gibi isimler verilmiştir.
Porfiriya Hastalığı Nasıl Oluşur?
Porfiriya, hemoglobin sentezinde meydana gelen mutasyon ya da mutasyonlar sonucu oluşmaktadır. Hemoglobin, demir iyonunu taşıyan porfirin yapılarıdır ve görevleri kanda oksijen taşımaktır. Hemoglobinin sentezlenmesi sekiz basamaktan oluşmaktadır:
Bu basamaklardaki herhangi bir enzimin mutasyonu genetik porfiriya hastalığını ortaya çıkarabilir. Bu sekiz adımdaki enzimatik reaksiyonlardan biri çevresel bir faktör ya da genetik bir mutasyon sebebiyle gerçekleşemezse, porfirin ara maddeleri toksik seviyelere çıkabilir. Bu ara porfirinler deride ve diğer organlarda, dışkı ve idrarla atılmadan önce (Porto şarabı rengine dönüşebilir) birikirler. Işığa maruz kaldığında da kendilerini çevreleyen dokuyu tahrip edebilirler.
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Porfiriya Nasıl Teşhis Edilir?
· Bilgisayarlı Tomografi ile (CT),
· Göğüs röntgeni ile (X-Ray),
· Ekokardiyogram ile (EKG),
· Floresans ile idrar testi,
· Idrarda porfobilinojen (PBG) testi,
· Tam kan sayımı ile teşhis edilebilmektedir.
Porfiriya İçin Tedavi Yöntemleri Nelerdir?
Porfiri için kesin tedavi yöntemi yoktur. Tedavi daha çok semptomları yönetmeye odaklıdır. Çoğu vaka ilaçla iyileştirilmeye çalışılır.
Karaciğer odaklı porfiriler için,
· Kan basıncını ayarlamak için atenolol (beta engelleyici) kullanımı,
· Yüksek karbohidratlı diyeti,
· Ağrıları engellemek için opioid kullanımı,
· Kısa süreli atakları önlemek için hematin kullanımı,
Kan odaklı porfirinler için (erythropoietic porphria),
· Anemilik için demir tedavisi,
· Kemik iliği nakli,
· Kan nakli.
Porfiriya Hastalarına Bakış...
Porfiriya hastaları kanında mutasyona uğramış porfirin taşıdıkları için demir miktarları oldukça azdır. Bu yüzden taşınan oksijen miktarı da az olacağı için sürekli yorgunluk ve uyku hali gün içerisinde fazlaca hissedilir. Normal uyuma saatlerinden daha uzun süre uyku ihtiyaçları olur. Bu tür hastalara karbohidratlı kaynaklar tüketmesi, tamamen organik beslenmesi ve eklem zayıflığını yenmeleri için de düzenli bir şekilde egzersiz yapmaları tavsiye ediliyor. Alkol, sigara ve sağlıksız gıdalar vücudu daha fazla deforme edeceği (bu tür maddeler vücutta yüksek oranda serbest radikal oluştururlar, bunlar da sağlam biyomolekülleri etkileyebilirler) için bunlardan uzak durmalıdırlar.
Tarihte pek çok efsaneleşen diğer hastalıklar gibi bu hastalık da her ne kadar korkutucu bir şekilde anlatılmışsa da aslında günümüzde abartıdan öteye gitmemektedir. Yüzyıllar önce kan içme veya kana susama gibi eylemler ancak demir eksikliğinden kaynaklandığı için bir tedavi yöntemi gibi görülmüş olabilir. Günümüzde bu tür hastaların hem psikolojik olarak hem de medikal olarak tedavi edilmesi amaçlanmaktadır.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 23
- 11
- 10
- 6
- 6
- 4
- 3
- 2
- 2
- 2
- 2
- 2
- Emergency Physicians. Vampires & Werewolves In The Ed?. (15 Temmuz 2018). Alındığı Tarih: 15 Temmuz 2018. Alındığı Yer: Emergency Physicians | Arşiv Bağlantısı
- nerdcircus. Coexisting With Porphyria. (20 Eylül 2018). Alındığı Tarih: 20 Temmuz 2018. Alındığı Yer: nerdcircus | Arşiv Bağlantısı
- medicalbag. The Legend Of Elizabeth Báthory: The Blood Countess. (6 Kasım 2014). Alındığı Tarih: 6 Kasım 2014. Alındığı Yer: Medical Bag | Arşiv Bağlantısı
- L. Krause. Porphyrias. (16 Temmuz 2012). Alındığı Tarih: 16 Temmuz 2012. Alındığı Yer: Health Line | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 06/12/2024 16:29:05 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7294
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.