Uzun COVID: COVID-19 Hastalığının İnsanlar Üzerindeki Uzun Dönem Yan Etkileri Nelerdir?

COVID-19'a yakalanan insanların çoğu birkaç hafta içinde tamamen iyileşiyor.^[1] Ama bazıları (tüm hastaların yaklaşık %10 kadarı) bu hastalığın hafif bir versiyonunu geçirseler bile, iyileşmelerinin ilk evresinden sonra semptomları göstermeye devam ediyorlar.^[2]Bu insanlar kendilerini bazen "uzun dönem taşıyıcılar" olarak tanımlıyorlar ve bu durum COVID-19 sonrası sendromu ya da "uzun dönemli COVID-19" olarak adlandırılıyor.^[3] Ve hastalar tarafından rapor edilen, "COVID-19 sonrası çoklu organ problemleri"nin semptomlarının sayısı da gittikçe artıyor: Bu semptomlar öksürük ve nefes darlığı ile yorgunluk, baş ağrısı, çarpıntı, göğüs ağrısı, eklem ağrısı, fiziksel kısıtlanmalar, depresyon, uykusuzluk arasında değişiyor ve farklı yaşlardaki insanları etkileyebiliyor.

Wuhan'daki Lancet-Chinese Sağlık Bilimleri Akademisi'nde 23 Kasım 2020'de düzenlenen konferansta Bin Cao, COVID-19'un hastalar üzerindeki uzun vadeli sonuçlarını gösteren bir veri tablosu sundu; fonksiyon bozuklukları ve komplikasyonların, taburcu edilmiş hastalarda en az 6 aya kadar varlığını sürdürebileceği konusunda uyardı. "Uzun Vadeli COVID" veya kısaca "Uzun COVID" olarak bilinen bu durum, gittikçe yaygınlaşmakta olan bir sağlık sorunudur ve bununla başa çıkılabilmesi için derhal harekete geçilmelidir.^[4]

SARS-CoV-2 giriş reseptörü olan ACE2'nin birden fazla dokuda belli olduğu göz önüne alındığında, çoklu organ komplikasyonlarının oluşması beklenmedik değildir.^[5] Dünya çapında, uzun dönemli COVID'e karşı gittikçe büyüyen bir tepki var. 3-4 Aralık 2020'de, Amerika Ulusal Alerji ve Enfeksiyon Hastalıkları Enstitüsü, uzun dönemli COVID üzerine federal hükümetlerin katıldığı ilk çalıştayı düzenledi. Birleşik Krallık'ta, Ulusal Sağlık Hizmeti COVID'in kalıcı semptomları ile mücadele edilmesini amaçlayan 40 tane uzun vadeli COVID kliniğinin açılışını duyurdu.

COVID-19'un Uzun Dönem Etkileri Hakkında Bilinenler

Genellikle yaşça büyük olan ya da ciddi sağlık sorunları olan insanlar "geçmek bilmeyen COVID-19 semptomları"nı deneyimliyorlar; buna karşın genç ya da sağlıklı kesim dahi enfeksiyondan haftalar ya da aylar sonra kendilerini hala hasta gibi hissedebiliyor. Zaman içinde geçmek bilmeyen ve en sık karşılaşılan semptomlar şunlar:^[6]

• Yorgunluk ve halsizlik,
• Nefes darlığı,
• Öksürük,
• Eklem ağrısı,
• Göğüs ağrısı,

Uzun vadedeki diğer işaretler ve semptomlar da şunları içeriyor:

• Kas ve baş ağrısı,
• Hızlı kalp atışı ya da kalp çarpıntısı,
• Tat ya da doku kaybı,
• Hafıza, konsantrasyon ve uyku problemleri,
• Cilt döküntüsü ya da saç kaybı.

COVID-19'un Sebep Olduğu Organ Hasarı

COVID-19 ilk olarak akciğerlere etki eden bir hastalık olarak görülse de, virüs akciğerler haricinde pek çok organa daha zarar verebilir. Bu organ hasarı uzun vadeli sağlık problemlerinin ortaya çıkma riskini artırabilir. COVID-19'dan etkilenebilen organlar şunları kapsıyor:

Kalp

COVID-19'u atlatan hastaların iyileşmelerinden aylar sonra çekilen görüntüleme testleri, hafif COVID-19 semptomları geçiren hastaların dahi kalp kasında kalıcı zararların olduğunu gösterdi. Bu hasar, gelecekte hastaların kalp yetmezliği ya da kalple ilgili başka komplikasyonlarla karşılaşmaları riskini artırabilir. Bu konuyla ilgili olarak daha önceden yazdığımız bir yazıyı buradan okuyabilirsiniz.

Akciğerler

COVID-19'la ilişkilendirilen pnömoni (akciğer iltihaplanması), akciğerdeki alveol denilen küçük hava keselerine uzun süre kalıcı zararlar verebilir. Ortaya çıkan kusurlu doku, uzun vadede nefes almada problemler yaratabilir.

Beyin

Genç insanlarda bile, COVID-19; inmelere, nöbetlere ya da geçici felce yol açan Guillain-Barre sendromuna sebep olabilir. COVID-19 aynı zamanda Parkinson ve Alzheimer hastalıklarının ortaya çıkma riskini artırabilir. Bu konuyla ilgili olarak daha önceden yazdığımız bir yazıyı buradan okuyabilirsiniz.

Kan Pıhtısı ve Kan Damarlarıyla İlgili Problemler

COVID-19, kan hücrelerinin kümelenmesini ve pıhtı oluşturmasına sebep olabilir. Büyük kan pıhtıları kalp krizi ve inmelere sebep olabilirken, COVID-19 kaynaklı kalp hasarlarının daha çok kalp kasındaki kılcal kan damarlarını tıkayan küçük kan pıhtılarından kaynaklandığı düşünülüyor.

Akciğerler, bacaklar, karaciğer ve böbrekler gibi vücudun diğer bölgeleri de bu kan pıhtılarından etkileniyor. COVID-19 aynı zamanda kan damarlarını güçsüzleştiriyor ve damarların sızıntı yapmasına yol açıyor, ki bu sızıntılar potansiyel olarak karaciğer ve böbreklerde uzun süre kalıcı problemlere sebep oluyor.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Ruhsal durum ve halsizlik

COVID-19'un çeşitli semptomlarını gösteren hastaların, hastanelerin yoğun bakım ünitelerinde sık sık nefes almayı kolaylaştıran solunum cihazları gibi mekanik yardımlar ile muamele görmesi gerekmektedir. Yalnızca bu deneyimi atlatmak bile, kişinin ilerleyen zamanlarda travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, anksiyete geliştirmesine sebebiyet verebilir.

Henüz yeni olan COVID-19'un uzun vadeli sonuçlarını öngörmek zor olduğu için, bilim insanları COVID'le ilişkilendirilen ve şiddetli akut solunum sendromuna sebep olan SARS gibi virüslerin uzun vadedeki etkilerine bakıyorlar.

SARS virüsünü atlatan insanların çoğu bu süreçten sonra kompleks bir rahatsızlık olan, fiziksel ve zihinsel aktiviteler sonucu daha da ağırlaşan fakat dinlenme sonucu geçmeyen kronik halsizlik sendromu geliştirmeye devam etti. Aynı durum COVID-19 geçirmiş insanlar için de söz konusu olabilir.

COVID-19'un Uzun Dönem Etkileri Hakkında Bilinmeyenler

Buna rağmen, hala bilinmezliğini sürdüren çok fazla şey var ve uzun vadeli COVID'e karşı alınacak sorumluluklar da hala emekleme çağında. Uzun dönemli COVID adı altında gruplandırılan hastalığın tanıları, tanımları ve fenotipleri nelerdir? Bu dönem ne kadar sürecek? Kim ciddi ve sürekli işlev/doku bozukluklarına yakalanmada risk altında? Bunun altında yatan sebepler ve mekanizmalar nelerdir? Hastaların sağlığına etki eden bu tarz işlev ve doku bozukluklarının etkilerini nasıl önleyebilir ya da azaltabiliriz? Hastanın iyileşmesine ve işlevlerin tamamını yeniden kazanmasına yardımcı olacak etkili tedavi yöntemleri var mı? Nasıl bir iyileştirme sürecine ihtiyaç var?

Sağlam veriler ve bilimsel kanıtlar bu sorulara cevap verebilmek için çok önemli. COVID-19'un uzun vadede yol açacağı sağlık sonuçlarını yönlendiren gidişatı, komplikasyonları ve biyolojik mekanizmaları anlamak için uzun süreli ve kapsamlı grup araştırmalarına ihtiyaç var. Bu araştırmalar hastaneye yatırılmış/yatırılmamış, birincil ya da ikincil bakım düzeyinde ve yüksek, orta ya da düşük gelirli ülkelerdeki hastalardan oluşan; çeşitlilik barındıran popülasyonlar üzerinde yürütülmeli. Etnik azınlık grupları ve yaşlı insanlar bu pandemiden orantısız olarak etkilendiler, bu sebepten söz konusu araştırmalar için yapılacak hasta seçiminde etnik ve demografik faktörler de göz önüne alınmalı. Klinik açıdan anlamlı araştırma sorularını ve sonuçlarını garantilemek için, araştırma planının içine hastanın semptom ve iyileşme terminolojisine bakış açısı da dahil edilmelidir. Verileri toplarken çok alanlı, çok merkezli ve çok uluslu iş birlikleri ve yaklaşımlar gerekli. Ayrıca, dijital servisler ve sistemler semptomlar üzerinden gerçek zamanlı olarak veri toplayabiliyor olmalı.

COVID-19'a yakalanan çoğu insanın çabucak iyileştiğini unutmamak önemli. Ama potansiyel olarak COVID-19'un tetiklediği uzun süren problemler; maske takmak, kalabalıktan kaçınmak ve elleri temiz tutmak gibi önlemleri uygulayarak hastalığın yayılmasını azaltmayı daha da önemli hale getiriyor.

Ayrıca COVID-19 hastalığının potansiyel uzun dönem yan etkileri olduğunu bilmek, aşılar konusundaki endişeyi de hafifletebilir: Çünkü aşı teknolojisinin olası, nadir yan etkilerine dair çok kapsamlı deneyimimiz varken, COVID-19'un uzun dönem etkileri hakkında çok daha az bilgiye sahibiz ve bu durum, aşıların risk/fayda dengesini, normalde olduğundan daha da fazla bir şekilde aşıların avantajlarından yana bozuyor.

Uzun COVID'i Nasıl Yöneteceğiz?

İlk olarak, sağlık profesyonellerinin hastaların şikayetlerini anlayabilmek için onları dinlemesi, hastaların deneyimlerini onaylaması, semptomlarını ve COVID'e ek hastalıklarını yönetmesi, gerekli durumlarda ise hastaları sevk etmesi gerekmektedir. Pek çok hasta daha şimdiden kovulmuş ya da görmezden gelinmiş gibi hissediyor. Sağlık çalışanları, uzun süreli COVID'e dair kesin klinik tanıların, tanı testlerinin yahut etkili tedavilerin olmadığı bir ortamda hastalarına yardım etme konusunda zorlu bir durumun içindeler. Yeteri kadar bilinmeyen kronik ağrı ve işlev bozuklukları gibi durumların anlaşılmasında çok yavaş yol alınması, semptomlarının küçümsenmiş ya da görmezden gelinmiş olduğunu düşünen hastalar için risk taşıyor. Kesin onaylar, dürüst bir iletişim ve hasta merkezli araştırmalar olmadan; hastalar tatmin edici olmayan sonuçlarla yüzleşmek durumunda kalıyor. Bunun gibi hatalar uzun dönemli COVID için tekrarlanmamalı.

İkinci olarak, halihazırda taburcu edilmiş hastaların sosyal ve finansal desteğin yanı sıra, rehabilitasyon ve tele-muayene servislerini de içeren çok alanlı sağlık bakımına da uzun süreli erişimleri olmalı. Üçüncüsü, uzun vadeli COVID genç yetişkinleri bile etkiliyor; bu sebepten, bu bireyler için enfeksiyon riskleri hakkında etkili toplumsal sağlık bildirileri garanti edilmiştir. Dördüncü olarak, birincil bakım servislerinin uzun süreli COVID geçiren hastalarla başa çıkabilmesi adına yeterli kapasiteye ihtiyaçları vardır. Ve sonuncusu, sağlık-bakım çalışanları uzun süreli COVID'in ağır yükün altına girecek gibi duruyor; bu çalışanların yeterli mesleki sağlık temini sağlanmak zorundadır.

Aşılama, pek çok ülke tarafından pandemiye verilecek cevapta acil olarak odaklanılması gereken bir konu olarak görülse de uzun süreli COVID hastaları, pandeminin bitişini addetmeye başlayan ülkelerce unutulmamalı ya da dışlanmamalı. Sorunun potansiyel ölçeğini, hastalık seyrinin karmaşıklıklarını ve değişkenliklerini kabul etmek, daha iyi araştırma ve bakım için yayın yapmak; uzun süreli COVID hastaları için yıllarca süren mücadeleyi ve yanlış yönetimi önleyebilir.