Türklerin Tarih Boyunca Kullandığı Alfabeler

Alfabenin keşfinden sonra insanlık tarihinin yazılı kanıtları da oluşmaya başlamıştır. İlk alfabeler şüphesiz ki diğer alfabelerin öncüsü olmuştur. Dünya üzerinde çok farklı dillerin kullanıldığını ve toplumların kültürel, siyasal, dinsel ve gelişimsel farklılıklarını da düşünürsek farklı alfabelerin doğmasına hiç şaşırmamamız gerekir. Bu yazımızda Türklerin kullandığı alfabelerin zaman içinde nasıl ve neden değiştiğini incelemeye çalışacağız.

İlk Alfabe Nasıl Doğdu?

Alfabenin doğmasından önce resimli sembollerle gösterilen ve hiyeroglif olarak olarak adlandırılan ilk yazma sistemleri doğmuştur. Şu ana kadar bulunan ilk örneklerine ise MÖ 3200-3000 yıllarında Mısır'da bulunan mezarlarda rastlanır. Hiyeroglif yazma sistemi MS 4. yüzyıla kadar kullanılmıştır ve soldan sağa doğru yazılmıştır. Bu görseller taş kalemlerle yumuşak kile yapılmıştır. 

Wikipedia

MÖ 1750-1850 yılları arasında bir grup Sami dili konuşan insan, Mısır hiyeroglifini kendi dillerini temsil edecek şekilde uyarlamışlardır. Bu Proto-Sinait sistem, ilk alfabetik yazı sistemi olarak kabul edilir. Ünlü seslerin ihmal edildiği bu alfabede ünsüz sesler için semboller vardır. Bu alfabe Lübnan, Suriye ve İsrail’in bir bölümünü işgal eden Fenike deniz tüccarları tarafından yayılmıştır. Daha sonra MÖ 1200'lü yıllarda Fenike alfabesi oluşturulmuştur. 22 sembolden oluşan bu alfabe, öğrenmesi ve çizmesi kolay bir alfabedir.

Wikipedia

Türkler'in Kullandığı Alfabeler

1. Göktürk (Orhun) Alfabesi

Türk diline ait bilinen en eski yazı örnekleri, Moğolistan'daki Orhun nehri vadisinde 19. yüzyılda bulunmuş yazıtlardır. Keşfedilen Orhun yazıtlarından bazıları Bilge Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıdır. Bu yazı örnekleri MS 8. yüzyılın başlarından kalma en eski Türk alfabesi olup Göktürk ya da Orhun alfabesi olarak bilinir ve taşlar üzerine yazılmıştır. Göktürk alfabesi 38 harflidir, 4 ünlü ve 34 ünsüz harften oluşur ve sağdan sola doğru yazılır. Göktürk alfabesini bazı değişikliklere uğratarak Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler ve Sekeller de kullanmıştır.

Vikipedi

Orhun yazıtlarının dili çok fazla milli duygular barındırır ve çok heyecanlı yazılmıştır. Bilge Kağan yazıtından bir bölüm:

Türk Oğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer denizi delinmedikçe ilini töreni kim bozabilir?

Ey Türk ulusu! Kendine dön. Seni yükseltmiş Bilge Kağanı'na, özgür ve bağımsız ülkene karşı hata ettin, kötü duruma düşürdün.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Reklamsız Deneyim

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %%100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır. Kreosus Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık... Daha fazla göster

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.

Kreosus

Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Destek Ol

Ulusun adı sanı yok olmasın diye, Türk ulusu için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiye, bitesiye çalıştım...

Wikipedia

Daha sonra, Yenisey veya Sibirya Runik alfabesi olarak bilinen ve Orhun alfabesine benzeyen yazıtlar, Yenisey ve Sibirya'nın diğer bölgelerinde de bulunmuştur. Bu yazıtlar, her ne kadar çizmek zor olsa da taş veya ahşap gibi sert yüzeylere yapılmıştır. Runik alfabesinin ilk Yunan alfabesinden türetildiği düşünülür çünkü harfler birbirine benzemektedir. Alternatif olarak İtalya'daki Etruscan veya diğer diller için kullanılan eski alfabelerden birinden türetilmiş olduğu da düşünülmektedir. Bilinen en eski Runik yazıtlar MS 1. yüzyıldan kalmadır ama yazıtların çoğunluğu 11. yüzyıldan kalmadır. Balkanlar'dan Britanya’ya kadar Runik yazıtlara rastlanmıştır.

Orhun alfabesinin, Soğut (ya da Soğd) diyaloglarının el yazısı olmayan bir versiyonundan türetildiği ya da ilham aldığı düşünülmektedir. MS 9. yüzyılda Orhun ve Yenisey alfabesi artık yerini Uygur alfabesine bırakmıştır. Bu alfabe Soğut (ya da Soğd) diyaloglarının yazılı versiyonundan türetilmiştir.

Soğut alfabesi (Soğd alfabesi) ise Arami yazısının mahalli bir türünden ve muhtemelen Pehlevi yazısından geliştirilmiş bir alfabedir.

2. Eski Türk Alfabesi

Uygurca, Çin'in kuzey batısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde, 2016 itibariyle yaklaşık 25 milyon kişinin konuştuğu resmi dildir. Kazakistan ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan topluluklar vardır.

Uygur alfabesi ilk olarak Sogdian'dan (Soğd) türetilmiş bir alfabedir ama Türk dilinin ses ihtiyaçlarını karşılamak için Sogdian'ın (Soğd) yeni bir versiyonu olarak türetilmiştir. Göktürk Kağanlığı’nın (552–744) yıkılmasından sonra kurulan Uygur Kağanlığı’nın (744–840) bazı hanlıkları Mani, bazıları da Budizm dinini seçmişti. Dolayısıyla eserlerinde de bu dinlerin esaslarını anlatırlar. İlk metin örneklerine 8. yüzyılda rastlanır. Uygurlar kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk kavmidir; kültürlerinin renkliliği ile edebiyat, sanat ve hukuk alanlarında çok sayıda eser üretmişlerdir. Eski Uygur alfabesi, Uygur Devleti’nin yıkılmasından sonra da kullanılmıştır. Eski Uygur alfabesi 18 harften oluşur ve sağdan sola doğru yazılır. 

Wikimedia commons

3. Arap Alfabesi

Türklerin İslamiyeti kabulünden, yani 10. yüzyıldan sonra Türk-İslam devletlerinde Arap alfabesi kullanılmaya başlanmıştır ve zaman içinde bazı değişikliklere uğrayarak 1 Kasım 1928’deki Harf Devrimi’ne kadar kullanılmıştır.

Burada şu önemle vurgulanmalıdır: Arapça harflere dayalı, yüzlerce yıl boyunca kullanılan Osmanlıca isimli dil, aslında ayrı bir dil değildir; Türkçe olarak bilinen dilin, Arap ve Fars alfabesinin harfleriyle yazılması sonucu doğmuştur. Elbette her dil gibi, örneğin 15. yüzyılda kullanılan Türkçe ile 21. yüzyılda kullanılan Türkçe arasında farklar vardır. Çünkü diller, statik değil, dinamik olgulardır. Tıpkı canlılık gibi evrimleşirler, gelişirler, değişirler. Dahası, diğer dillerle akrabalık ilişkileri de vardır; çünkü her toplum kendi dilini yoktan yaratmamış, bulunulan coğrafya ve kültürel evrim süreci çerçevesinde edinmiştir. Dilleri koyan bir yasa koyucu yoktur; diller, kendiliğinden ve doğal süreçlerle evrimleşen yapılardır.

Tarih bilimcilerine göre, Türkler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk ittifak, 751 yılında gerçekleşen Talas Savaşı'nda Türkler ile Müslümanların Çinliler'e karşı savaşmalarıdır. Bu ittifak ile Türkler'in İslamiyet’e, dolayısıyla da Arap harflerine yakınlaştığı düşünülür.

Arap alfabesi MS 2-4. yüzyıllar arasında Nebati yazısı kullanılarak geliştirilmiştir. Arap alfabesinin en eski yazı örnekleri MS 6. yüzyıldan kalmadır. Arap alfabesi 28 harften oluşan, sağdan sola ve yatay yazılan bir alfabedir. Arap alfabesinde büyük küçük harf ayrımı ve noktalama işaretleri yoktur. Ayrıca Arap alfabesi sadece üç tane sesli harfe sahiptir. Arap alfabesindeki harflerin 22 tanesi Sami alfabesinden alınmıştır ve geriye kalan 6 harf ise Arapçaya özgü olan seslerdir.

Hicabi Erdem

Türklerin kullandıkları Arap alfabesinde 31 ile 36 arası harf vardır. Arap alfabesi Türkçe’deki seslerin çoğunu karşılayamadığı için bazı sesler Farsça’dan alınmıştır: p, ç ve j harfleri. Ayrıca Arap alfabesindeki ünlü sesler Türkçedeki ünlü seslerin hepsini karşılayamamıştır. 

Türk Edebiyatı

4. Latin-Asıllı Türk Alfabesi

1 Kasım 1928 tarihinde ''Yeni Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun''un kabulüyle Arap harflerinden oluşan Arap alfabesi kaldırıldı ve yerine Latin alfabesi yürürlüğe kondu. Bu alfabeye, Latin alfabesini birebir kullanmıyor olmasından ötürü kimi zaman Latin-asıllı Türk Alfabesi, Türkçe Latin Alfabesi ya da kısaca Türk Alfabesi de dense de, harflerin büyük çoğunluğunu Latin harfleri oluşturduğu için bunu da Latin alfabesi olarak görmek gerekmektedir. Aşağıda, Klasik Latin Alfabesi görülebilir:

Ancak unutmamak gerekiyor ki, birçok ülke Latin alfabesini esas alarak, üzerine kendine has sesleri de ekleyerek (veya gereksiz olanları çıkararak) kendi alfabelerini üretmiştir. Buna bir örnek olarak Estonya Alfabesi verilebilir:

Agora Bilim Pazarı

Hayvanlar Üzerine (3 Kitap)

Hayvan Olmak: Bir İnsanın Hayvana Dönüşmesinin İzini Sürmek

Charles Foster

Bu değerli gezegeni herkes ve her şey gibi paylaşan insanlara, canlı olmaya dair samimi ve radikal bir bakış açısı sunan Hayvan Olmak, hayvan olmayı deneyimleyebilmek gerçekten mümkün müdür, sorusunu hep yakınında tutarak diğer canlı türleriyle aramızda zaman içinde oluşmuş sınırları belirsizleştirmeye dönük bir çabanın ürünüdür.

Bir imkansızın peşinden giderek hayvan olmanın doğasını keşfe çıkan tutkulu doğabilimci Charles Foster, porsuk, susamuru, alageyik, tilki ve ebabil “olmayı” tecrübe etmeye kalkışarak, yitirdiğimiz vahşiliğimizin, inkar ettiğimiz vahşiliğimizin ve vahşileşebilmemizin nükteli hikâyesiyle zamanda unuttuğumuz tabiatımızı yeniden hatırlamamızı sağlıyor.

“Doğa yazını genellikle etrafı sömürgeci adımlarla arşınlayan ve iki metrelik mesafeden yeryüzünde gördüklerini anlatan insan hikayelerinden ya da hayvanların giyindiğini savunan insanlardan ibarettir. Bu kitap dünyayı, çıplak Welsh porsukları, Londra tilkileri, Exmoor susamurları, Oxford ebabilleri, İskoç ve West Country alageyikleriyle aynı düzlemde görerek anlatmak üzerine bir çabadır. Aynı zamanda koklama ve işitmenin görme duyusundan daha işlevsel olduğu bir yaşam alanında hareket etmenin nasıl bir his olduğunu öğrenmenin de hikayesi… Bir nevi edebi Şamanizm, ve itiraf etmeliyim ki, çok ama çok eğlenceliydi.”

Hayvanların Gizli Yaşamı

Peter Wohlleben

“Geyikler, yabandomuzları ya da kargaların, kendi içinde mükemmel olan hayatlarını yaşarken eğlenebildiklerini de kavrayan biri, kadim ormanlardaki yapraklar arasında neşeyle dolaşan o minik hortumluböceklerine de saygı duyabilir belki.”

Kimisi evimizin sakini, kimisi sokakların, kimisiyle penceremizde karşılaşıyoruz kimisiyle yabanda, ama kesin olan şu ki ne zaman seslerine kulak versek günümüz güzelleşiyor. Ne kadar farkında olduğumuz bir yana onları duyuyor, onları görüyor, onları etkiliyor ve onlardan etkileniyoruz. Bu kitap farklılıklarıyla bizi büyüleyen hayvanlarla duygu, düşünce ve değerler dünyamızdaki ortaklıkları gösteriyor. Bu sayede bizi hayvanlar âleminin diğer üyeleriyle ilgili varsayımlarımızı sorgulamaya ve bizimki kadar kırılgan yaşamlarına iştirak ederken bu bilgiyle hareket etmeye davet ediyor.

Doğa üzerine yazdığı kitapları onlarca dile çevrilip milyonlarca okura ulaşan Peter Wohlleben bu kitabında birbirlerine adlarıyla seslenen kuzgunlardan kendi yaptıklarına kafa yorup pişman olan sıçanlara, tavukları kandıran horozlardan sadık domuzlara, utangaç atlardan yas tutan geyiklere ve yavrularını eğiten keçilere kadar yeryüzünü paylaştığımız türlü çeşit hayvanın hikâyesine yer veriyor.

“Etkileyici ve okunaklı diliyle Peter Wohlleben’ın bu kitabı da başka bir cevher. Yazarın bilimsel keşiflerle kendi deneyimlerini harmanlamaktaki ustalığı sayesinde her bir sayfasını zevkle okudum. Siz de okuyun ve bir daha asla yeryüzünü diğer canlıların renkli ve zengin yaşamlarıyla paylaştığımız konusunda şüpheye düşmeyin.”

―Jonathan Balcombe

Hayvanların Tarihi – Felsefi Bir Deneme

Oxana Timofeeva

Sunuş: Slavoj Žižek

“Hayvanlar gitgide, teker teker sahneyi terk edip insanlığı kendi temsilleriyle, evcil hayvanları ve oyuncaklarıyla baş başa bırakıyor.”

Çalışmalarını çağdaş felsefenin sorunları merkezinde sürdüren akademisyen Oxana Timofeeva, Aristoteles’ten ödünç aldığı adla Hayvanların Tarihi’ni felsefi bir hat üzerinde kuruyor, tabiri caizse, “felsefe tarihini hayvanların tarihi olarak okumayı” öneriyor.

Hayvanlar bugün daha ziyade evcilleştirme, kapatma ya da imgeleştirme yoluyla gündelik hayatımıza, dilimize, düşünce dünyamıza dahil olurken bu çalışma “hayvan meselesi”ni Aristoteles’ten Hegel’e, Adorno’dan Deleuze’e uzanan geniş bir felsefe geleneğine ve Bataille, Kafka, Platonov gibi yazarların metinlerine atıfta bulunarak ele alıyor, hayvanla insan arasında aşina olduğumuz tüm ayrımlardan, insanlığa ve hayvanlığa dair tüm keskin tanımlardan azade yeni bir düşünme ve tartışma imkânı sunuyor.

“Eğer felsefe bilgelik sevgisiyse, Oxana Timofeeva’nın Hayvanların Tarihi, hayvan sevgisinden mürekkep bir felsefe çalışmasıdır. Felsefeyi hayvanlara karşı yanlış tutumundan ötürü kolayca mahkûm etmek yerine, hayvanlara haysiyetlerini iade etmek üzere Aristoteles’ten Deleuze’e filozofların nasıl daha farklı yorumlanabileceğini yeni baştan anlama çabasına giriyor. Hayvanların Tarihi, bize, biz insanlara, yeni bir dünya kazanmak için tüm ‘devrimci hayvanlar’la birlik olmayı öğretiyor. “

— Benjamin Noys

Devamını Göster

₺300.00

Satın Al Tüm Ürünler

Let's Learn Estonian

İşte benzer şekilde, Türkiye de kendine has bir alfabeyi nihayetinde Latin-alfabesini esas alarak inşa edebilmeyi başarmıştır.

Latin alfabesi, Türkçedeki sesleri neredeyse kusursuz bir şekilde karşıladığı için Türkçenin ifadesini fazlasıyla kolaylaştırmaktadır. Bu alfabeye geçilmesi sonrasında, Arapçanın Türkçeyi tam olarak ifade edememesinden kaynaklı sorunların birçoğu son bulmuştur. Ayrıca Türk alfabesinin kullanılmasıyla birlikte imlâ kargaşaları da ortadan kalkmıştır. Belki de en önemlisi, Latin alfabesi sayesinde Türkçenin fonetik bir şekilde yazılması; yani yazıldığı şekilde okunması (veya okunduğu gibi yazılması) mümkün olmuştur. Bu, günümüzde pek az sayıda dilin başarabildiği bir durumdur.

Pinterest

Yeni alfabeye geçiş, 1900'lerin başında Türkiye'deki okuma-yazma oranları son derece düşük olduğu için hiç de zor olmamıştır. Geçiş sürecinde aileler evlerinde kimi zaman Arapça alfabeyi kullanmayı sürdürmüş olsalar da, resmî işler kısa bir sürede yeni alfabeye dönüştürülmüştür. Bu süreçte diğer dillerden (özellikle de Farsça ve Arapçadan) ödünç alınan çok sayıda sözcüğün yerine Türkçeleri getirilmiştir. Osmanlıcanın halk dilindeki etkisi, özellikle 1960'lardan sonra halk arasında hissedilemeyecek kadar azalmıştır.

5. Kiril Alfabesi

Kiril alfabesi yaygın olarak Slav dillerinin yazımında kullanılan, Yunan alfabesinden geliştirilmiş Rus alfabesidir. İlk Kiril yazısı, Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yüzyılın başlarında yazılmıştır. Hâlen Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Bosna, Sırbistan ve diğer ülkelerde kullanılmaktadır.

1917’deki Rus devriminden sonra kurulan Sovyetler Birliği’nde yaşayan Türkler’in 1930’lu yıllarda Kiril alfabesini kullanması yasalaştırılarak zorunlu kılınmıştır. Kiril alfabesi sembollerden oluşur ve 38 harf içerir. Alfabede 11 tane sesli harf bulunmaktadır ve aynı zamanda soldan sağa doğru yazılıp okunmaktadır.

Wikipedia

Sonuç

Bütün diğer toplumlarda olduğu gibi Türk topluluklarında ve devletlerinde kullanılan diller ve alfabeler değişikliklere uğramıştır. Bazen isteyerek bazense zorunlu kılınarak bazı geçişler sağlanmıştır.

Türkler, bugüne kadar birçok göç yolundan geçip, çok sayıda toplumla karıştığı için, dilleri de coğrafyalarına bağlı olarak evrimleşmiş, değişmiş, gelişmiştir. Yapılan incelemeler, Türkik (Türk-kökenli) dilleri aşağıdaki gibi sınıflandırmaktadır:

Turkish Natural Language Processing

Yukarıdaki aile arasında en sık kullanılan dilleri, en sık konuşuldukları ülkeleri, kullandıkları alfabeyi ve toplam konuşan kişi sayısını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür:

• Türkiye Türkçesi (Türkiye, Kıbrıs, Yunanistan, Makedonya): Latin Alfabesi, 85 milyon
• Azerbaycan Türkçesi (Azerbaycan, İran): Latin ve Arap Alfabesi, 29 milyon
• Özbek Türkçesi (Özbekistan, Afganistan, Tacikistan): Latin, Kiril ve Arap Alfabesi, 27 milyon
• Uygur Türkçesi (Çin, Kazakistan): Arap Alfabesi, 11 milyon
• Kazak Türkçesi (Kazakistan): Kiril, Latin ve Arap Alfabesi, 10 milyon
• Türkmen Türkçesi (Türkmenistan, Azerbaycan, İran): Latin Alfabesi, 9 milyon
• Kırgız Türkçesi (Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Çin): Kiril ve Latin Alfabesi, 4 milyon

Bu dillerin bir kıyasını aşağıda görebilirsiniz:

Turkish Natural Language Processing

Bu dillerin ve Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerin her biri kültüre bir şeyler katmış, bazı şeyleri çıkarmıştır. Ne olursa olsun, bulunulan şartlara en uygun ve en etkili çözümleri üretmek, toplumun ilerlemesi ve gelişmesi açısından tarihe yönelik nostalji duymaktan daha etkilidir. Bu nedenle, günümüzde Türk dilini en iyi ifade eden alfabenin Türk alfabesi olduğunu söylemek mümkündür.