Türk Mitolojisinde Kartal Motifi: Kartal ve Şaman Arasındaki İlişki Nedir?

Türk mitolojisinde kartal ve kartal benzeri kuşlar (şahin, doğan, atmaca) önemli birer türeyiş sembolü olmuşlardır. Bunlar, kendilerinden türediğine inanılan bir hayvan-ata veya hayvan-anayı temsil eder.^[1] Örneğin bozkır coğrafyasına nispeten daha kuzey bölgelerde yaşayan Yakutlar ve Teleütler gibi bazı Türk toplulukları, kartaldan türediklerine inanıyorlardı.^[3] Bu hayvandan türeme motifini, Bozkurt efsanesinde veya dişi bir geyikten türediğine inanan toplumlarca anlatılagelen başka efsanelerde de görmekteyiz (örneğin Cengiz Aytmatov'un Beyaz Gemi isimli romanı bu konu ile ilgilidir).

Buna karşılık, hayvandan türeme veya varlığını herhangi bir şekilde bir diğer hayvana borçlu olma anlatıları sadece bozkır coğrafyasında yaşayan halklar için geçerli değildir. Roma'nın kuruluş efsanesinde yer alan Romulus ve Remus kardeşleri besleyen dişi kurt hadisesi de benzer mitolojik unsurları barındırmaktadır.

Kartallar ve Türeyiş Efsaneleri

Göktürk ve Uygur dönemlerinde kartal ve kartal benzeri yırtıcı kuşlar hükümdarın timsali, adaletin ve koruyucu ruhun simgesi olarak algılanıyordu. Kartal, aynı zamanda Güneş'i, gücü, kudreti ve olumsuz kavramlara karşı iyiyi de ifade ediyordu.^[6]

Kartal figürü, Yakutlar için bilhassa önemlidir. Yakutların en çok saygı gösterdiği hayvanlar arasında kartal, açık ara farkla birinci sırayı işgal eder. Yakutlara göre, ilkbahar ve güz mevsimleri kartalın temsil ettiği ruhun iradesine bağlıdır.^[2] Bir görüşe göre ilkbahar ve güz mevsimleri kartalın iki kanadını ifade etmektedir. Yani evrende gerçekleşen mevsimsel döngü, kartalın kanat çırpması ile benzeştirilmiştir. Aynı topluluk için en korkunç ant ise, kartalın adı anılarak yapılan anttır. İnanışa göre, kartal adıyla yalan yere ant içenlerin "ocağı söner" yani nesli, tohumu kesilirdi.

Bir Yakut, evinin yanında kartal görürse ona et ziyafeti vermeyi kendisine borç bilirdi. Kartalın önemini gösteren başka bir uygulama da kısır olduğu düşünülen kadınların çocuk sahibi olabilmeleri için kartala yakarmalarıdır. Karşılaşılan bir çaresizlik karşısında saygı gösterilen ve kutsal sayılan bir varlıktan yardım dilemek, günümüzde dahi görülen bir hadisedir. O dönemde, yanlışlıkla öldürülen bir kartal için ise, özür maiyetinde bir ayin yapılırdı.^[2]

Türk Mitolojisinde Karşımıza Çıkan Dünya Dağı Nedir?

Görülebileceği gibi, eski zamanlarda kartal, Güneş ve Gök-Tanrı'nın sembolü sayılmıştır. Kartal ile Gök-Tanrı arasındaki bağ esasen mitolojik bir motif olan Dünya Dağı teriminden kaynaklanmaktadır.

Dünya dağı, Tanrı ile iletişim kurma aracı olarak görülmektedir. Bu dağ, Evren'in sabit kalmasını sağladığına inanılan bir başka mitolojik öğe olup Türkler için Kutup Yıldızı ile özdeşleşen Temir Kazık rolünü üstlenmiştir. Zamanla Dünya dağı, "dünya ağacı"na bazen de Şamanların ayinlerde kullandığı düz bir sırığa dönüşmüştür.

Bir ihtimalle, mitolojik bir unsur olarak kabul gören bu sırık, zamanla savaşlarda ordu ile beraber götürülen ve tepesinde çeşitli motifler barındıran sancaklara veya tuğlara dönüşmüştür. Barındırdığı anlam büyük ölçüde benzer kalsa da bu tarz terimler zamana göre farklı şekillerde telaffuz edilebilmektedir.

Pinterest.com

Dünya ya da yaşam ağacının kökü yeraltını, gövdesi insanların yaşadığı orta dünyayı ve dalları ise yukarı dünyayı temsil etmektedir. Türk mitolojisinde kartal, bu ağacın yukarı kısmı ile at, boğa, geyik orta; yılan ve balık ise aşağı kısmı ile ilişkilidir.^[3] Görüldüğü üzere sayılan hayvanların doğal yaşam ortamlarına uygun olarak, dünya ağacı üzerinde bir yerleştirme yapılmıştır.

Earth.com

Alemler Arası Geçişi Sağladığına İnanılan Kartal

Kartal, aynı zamanda bir dünyadan öteki dünyaya geçiş aracısı konumundaydı. Örneğin bir Kırgız efsanesinde Töstük isimli kahraman, bir ejderha ile savaşıp onu öldürdükten sonra, büyük ve ihtişamlı bir kartal onu ölümlülerin dünyasına taşımıştır.^[4] Şaman ve kartal arasındaki ilişkiye aşağıda ayrıntılı bir şekilde değinilecek olmasına karşın, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için şu bilgiyi vermemiz gerekmektedir: Türk anlatılarında ölmüş bir kahramanın ruhunu yaşayanların dünyasına geri getirmek için Şaman'ın binek hayvanının kartal donuna (formuna) girmesi elzemdi.^[4]

Dede Korkut hikayelerinde kartal, Çalkarakuş olarak geçmektedir. Oğuz Alpleri bu kuş ile temsil edilirdi. Örneğin Dede Korkut hikayelerinden olan Bay Böreoğlu Beyrek isimli destanda şöyle bir soylama (ozanın veya anlatıcıların anlatımları manzum olarak söylediği kısım) yapılır:^[10]

Kap-kayalar başında yuva tutan,

Kadir Ulu Tanrıya yakın uçan,

Mancılığı ağır taştan gızıldayup katı inen,

Arı gölün ördeğin şakıyup alan,

Karıncığı aç olsa kalkup uçan,

Cümle kuşlar sultanı çal-karakuş.

Tüm Reklamları Kapat

Bizim konumuz için yukarıdaki soylamada önemli olan "Kadir Ulu Tanrıya yakın uçan" ifadesidir. Kartalın Gök-Tanrı'nın kuvvetini temsil ettiği ve Dünya ağacının en üstünde bulunduğu bilinmektedir. Nispeten günümüze göre daha erken kaleme alındığı bilinen Dede Korkut hikayelerinde böyle bir satırın yer alması, kadim Türklerin düşünce dünyalarında yer tutan anlatıların zamansal olarak daha ilerideki akrabalarına kalabildiğini göstermesi açısından önemlidir.

Şaman ve Kartal Arasındaki İlişki

Konumuzun kapsamının sınırlı olmasından dolayı burada bizim anladığımız şekliyle şamanın kısa bir tanımı verildikten sonra anlatmak istediğimiz konuya geçilecektir. Şaman ve Şamanizm'in ayrıntıları ve bu terimler hakkındaki spesifik bilgiler bu makalenin kapsama alanına dahil değildir.

Şaman veya Kam, merkezinde şamanın yer aldığı kendine has inanç ve ritüelleriyle farklı formları bulunan vecde dayalı bir yöntemdir.^[11] Aynı zamanda şaman, var olduğuna inanılan üçlü dünya sisteminde (alt, orta ve üst) yolculuk yapabilen, dünyalar arasında haberler götürüp getirebilen bir kişidir. Şaman, kadın veya erkek olabilir.

Kartal ve benzeri yırtıcı kuşlar, Şamanist tasavvur ve törenlerde ve kimi zaman da şamanın bizzat kendisiyle ilgili olarak sembolik anlamlar üstlenmektedir.^[1] Aynı zamanda büyük olarak kabul edilen şamanların kartaldan türediğine inanılmaktadır.^[1] Yukarıda bahsedilen dünya ağacının üzerinde bulunan kartal, öteki dünyaya geçiş yapmak isteyen şamanın yol göstericisi ve Gök-Tanrı'nın da kuvvet ve kudretini ifade eden bir motif konumundadır. Liminal (eşik) alanlar olarak adlandırılan bu yerlerden geçişi sağlayan hayvan motiflerini birçok destan ve efsanelerde görülmektedir(örneğin Miraç olayıyla gökyüzüne çıktığına inanılan Muhammed peygamber).

Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Cilt 1. Türk Tarih Kurumu: Ankara, 2014. s. 639.

Şamanlar, Kıyafetleri ve "Don Değiştirme"

Şaman ve kartal arasındaki ilişki, şamanın giydiği ve manyak olarak adlandırılan cübbesine de yansımış durumdadır. Şamanın ayin esnasındaki göğe yaptığı yolculukta kartal donuna girmesi için üzerinde kartalı andıran eşyalar bulundurması gerekmekteydi.^[1]

"Don değiştirmek" ifadesini, konunun daha iyi anlaşılması için kısaca anlatalım: İnanca göre şamanlar, bazen kendilerini çeşitli hayvanlara (kurt, ayı, balık, kartal vs.) dönüştürürler. Bu işlemi hayvanı temsil eden bir maske takarak, hayvanın doğal davranışlarını veya sesini taklit ederek gerçekleştirirler. Bunu yapmaktaki amaçları, taklit ettikleri hayvan formunda (donunda) kendilerine yolculukta yol gösterecek olan yardımcı ruhu çağırmaktır. Bu ruh, genellikle taklit edilen hayvan olmaktadır. Şamanlar, bu ruh ile özel bir dilde iletişim kurarlar. Mitlerin çoğunda katmanlar veya dünyalar arasındaki geçişler hayvanlar vasıtasıyla olmaktadır (örneğin, inanışa göre sırat köprüsünü dünyada Tanrı için kesilen kurbanın sırtında geçmek).^[5]

İnanca göre şamanların kıyafetleri, onları var olduğuna inanılan kötü ruhlara karşı korumaktaydı. Bir görüşe göre şaman kıyafeti, yüze veya başa geçirilen bir maskeden ibarettir.^[8] Yapılan ayinin amacına göre şaman, çeşitli formlara bürünmesi gerekmekteydi. Bu işlem ise, hedeflenen kişi veya hayvanı taklit etme yoluyla gerçekleştirilmektedir. Böyle bir durumda şaman, dışarıdaki bir göz için birtakım garip davranışlarda bulunur ve sesler çıkartırdı.

Agora Bilim Pazarı

Akışkanlar Mekaniği (Hibbeler)

Boyut: 20,5×23,5
Sayfa Sayısı: 900
Basım: 1
ISBN No: 9786053555360

Devamını Göster

₺800.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Bazen şamanın elbisesinin tamamı bir kuş veya hayvanı temsil etmektedir. Bazı Altay halklarında bu durum gözlenmiştir. Omuzlarda demet halinde bulunan tüyler, ayin esnasında şaman ile kurbanlık hayvanı yukarı dünyaya taşıyan iki kartal veya şahini temsil etmektedir.^[8] Kuş tipi şaman elbiseleri daha ziyade Altay ve Sayan dağları bölgelerinde görülür. Elbiselerde bulunan kuş tüylerinden kartal kuyruğu ve kanatları çoğunluğu oluşturur.^[9] Kartal tüylerine ek olarak hedeflenen amaca göre çeşitli hayvanların boynuzları, pençeleri ve tırnakları da giyilen elbiselerin üzerlerine yerleştirilmekteydi.

pinterest.com

Bir şamanın ayin esnasında sema kuşu olan Märküt'ü çağırırken söylediği sözler, yırtıcı kuşlara yüklenen anlamı ifade etmesi açısından önemlidir:^[7]

Gök kuşları, beş Märküt,

Tırnakları bakırdan,

...

Sol kanadı ayı örter,

Sağ kanadı güneşi örter;

Ey dokuz kartalın anası,

Yayık'ı geçerken şaşırmaz,

Edil üzerinde yorulmaz,

Tüm Reklamları Kapat

Öterek gel sen bana!

Oynayarak gel sen sağ gözüme!

Sağ omzuma kon!

Yukarıda bahsedilen Yayık ve Edil, Hazar denizine dökülen iki nehrin adıdır. Duada kartala yüklenen "şaşırmaz" ve "yorulmaz" gibi vasıflar, bize göre ayin esnasında yardım isteyen şamanı yukarı dünyaya taşırken kartalda aranan özellikler ile alakalıdır.

gsabrie.com

Sonuç

İlk bakıştan veya okuyuştan fazlasını ifade eden mitolojik anlatılar, kendilerine dair kısıtlı bilgimiz bulunan topluluklar için bizlere çeşitli ipuçları sağlamaktadır. Burada önemli olan, satır aralarında gizli olan bilgileri doğru bir şekilde okuyabilmektir. Bu ise bize göre ancak anlatılar tarihi kaynaklarla teyit edilebildiği sürece mümkündür.

Anlaşıldığı kadarıyla genel olarak Bozkır halkları özelde ise Türkler için kartal sürekli göklerde görüldüğünden dolayı Gök-Tanrı ile ilişkilendirilmiştir. Aynı zamanda bazı beyler, hükümdarlar ve topluluklar kendilerini kartal ile vasıflandırmıştır. Bu durum, kartal ve kartal benzeri kuşlara atfedilen önemi göstermektedir. Buna ek olarak toplum tarafından saygı gösterilen bazı şamanların kartaldan türediklerini ifade etmeleri ve ayinlerde kartala büyük bir önem ve dikkat vermeleri, dönemin kartal algısını göstermektedir.

Bütün bunlara karşın yukarıda verilen örnekler ve yapılan değerlendirmeler, bütün Türk topluluklarını kapsamamaktadır. Bu değerlendirmelerde coğrafya ve dönem önemli ve bazı durumlarda belirleyicidir. Wilhelm Radloff ve Abdülkadir İnan gibi bazı Türkologların rivayet ettikleri destan ve efsaneler saha araştırmalarının sonucudur. Ancak yapılan bu araştırmaların tarihleri ve coğrafyaları, bir genelleme yapabilmemizi engellemektedir.