Türk Mitolojisinde Kartal Motifi: Kartal ve Şaman Arasındaki İlişki Nedir?
BBC.com
- Özgün
- Mitoloji
Türk mitolojisinde kartal ve kartal benzeri kuşlar (şahin, doğan, atmaca) önemli birer türeyiş sembolü olmuşlardır. Bunlar, kendilerinden türediğine inanılan bir hayvan-ata veya hayvan-anayı temsil eder.[1] Örneğin bozkır coğrafyasına nispeten daha kuzey bölgelerde yaşayan Yakutlar ve Teleütler gibi bazı Türk toplulukları, kartaldan türediklerine inanıyorlardı.[3] Bu hayvandan türeme motifini, Bozkurt efsanesinde veya dişi bir geyikten türediğine inanan toplumlarca anlatılagelen başka efsanelerde de görmekteyiz (örneğin Cengiz Aytmatov'un Beyaz Gemi isimli romanı bu konu ile ilgilidir).
Buna karşılık, hayvandan türeme veya varlığını herhangi bir şekilde bir diğer hayvana borçlu olma anlatıları sadece bozkır coğrafyasında yaşayan halklar için geçerli değildir. Roma'nın kuruluş efsanesinde yer alan Romulus ve Remus kardeşleri besleyen dişi kurt hadisesi de benzer mitolojik unsurları barındırmaktadır.
Kartallar ve Türeyiş Efsaneleri
Göktürk ve Uygur dönemlerinde kartal ve kartal benzeri yırtıcı kuşlar hükümdarın timsali, adaletin ve koruyucu ruhun simgesi olarak algılanıyordu. Kartal, aynı zamanda Güneş'i, gücü, kudreti ve olumsuz kavramlara karşı iyiyi de ifade ediyordu.[6]
Kartal figürü, Yakutlar için bilhassa önemlidir. Yakutların en çok saygı gösterdiği hayvanlar arasında kartal, açık ara farkla birinci sırayı işgal eder. Yakutlara göre, ilkbahar ve güz mevsimleri kartalın temsil ettiği ruhun iradesine bağlıdır.[2] Bir görüşe göre ilkbahar ve güz mevsimleri kartalın iki kanadını ifade etmektedir. Yani evrende gerçekleşen mevsimsel döngü, kartalın kanat çırpması ile benzeştirilmiştir. Aynı topluluk için en korkunç ant ise, kartalın adı anılarak yapılan anttır. İnanışa göre, kartal adıyla yalan yere ant içenlerin "ocağı söner" yani nesli, tohumu kesilirdi.
Bir Yakut, evinin yanında kartal görürse ona et ziyafeti vermeyi kendisine borç bilirdi. Kartalın önemini gösteren başka bir uygulama da kısır olduğu düşünülen kadınların çocuk sahibi olabilmeleri için kartala yakarmalarıdır. Karşılaşılan bir çaresizlik karşısında saygı gösterilen ve kutsal sayılan bir varlıktan yardım dilemek, günümüzde dahi görülen bir hadisedir. O dönemde, yanlışlıkla öldürülen bir kartal için ise, özür maiyetinde bir ayin yapılırdı.[2]
Türk Mitolojisinde Karşımıza Çıkan Dünya Dağı Nedir?
Görülebileceği gibi, eski zamanlarda kartal, Güneş ve Gök-Tanrı'nın sembolü sayılmıştır. Kartal ile Gök-Tanrı arasındaki bağ esasen mitolojik bir motif olan Dünya Dağı teriminden kaynaklanmaktadır.
Dünya dağı, Tanrı ile iletişim kurma aracı olarak görülmektedir. Bu dağ, Evren'in sabit kalmasını sağladığına inanılan bir başka mitolojik öğe olup Türkler için Kutup Yıldızı ile özdeşleşen Temir Kazık rolünü üstlenmiştir. Zamanla Dünya dağı, "dünya ağacı"na bazen de Şamanların ayinlerde kullandığı düz bir sırığa dönüşmüştür.
Bir ihtimalle, mitolojik bir unsur olarak kabul gören bu sırık, zamanla savaşlarda ordu ile beraber götürülen ve tepesinde çeşitli motifler barındıran sancaklara veya tuğlara dönüşmüştür. Barındırdığı anlam büyük ölçüde benzer kalsa da bu tarz terimler zamana göre farklı şekillerde telaffuz edilebilmektedir.
Dünya ya da yaşam ağacının kökü yeraltını, gövdesi insanların yaşadığı orta dünyayı ve dalları ise yukarı dünyayı temsil etmektedir. Türk mitolojisinde kartal, bu ağacın yukarı kısmı ile at, boğa, geyik orta; yılan ve balık ise aşağı kısmı ile ilişkilidir.[3] Görüldüğü üzere sayılan hayvanların doğal yaşam ortamlarına uygun olarak, dünya ağacı üzerinde bir yerleştirme yapılmıştır.
Alemler Arası Geçişi Sağladığına İnanılan Kartal
Kartal, aynı zamanda bir dünyadan öteki dünyaya geçiş aracısı konumundaydı. Örneğin bir Kırgız efsanesinde Töstük isimli kahraman, bir ejderha ile savaşıp onu öldürdükten sonra, büyük ve ihtişamlı bir kartal onu ölümlülerin dünyasına taşımıştır.[4] Şaman ve kartal arasındaki ilişkiye aşağıda ayrıntılı bir şekilde değinilecek olmasına karşın, konunun daha iyi anlaşılabilmesi için şu bilgiyi vermemiz gerekmektedir: Türk anlatılarında ölmüş bir kahramanın ruhunu yaşayanların dünyasına geri getirmek için Şaman'ın binek hayvanının kartal donuna (formuna) girmesi elzemdi.[4]
Dede Korkut hikayelerinde kartal, Çalkarakuş olarak geçmektedir. Oğuz Alpleri bu kuş ile temsil edilirdi. Örneğin Dede Korkut hikayelerinden olan Bay Böreoğlu Beyrek isimli destanda şöyle bir soylama (ozanın veya anlatıcıların anlatımları manzum olarak söylediği kısım) yapılır:[10]
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Kap-kayalar başında yuva tutan,
Kadir Ulu Tanrıya yakın uçan,
Mancılığı ağır taştan gızıldayup katı inen,
Arı gölün ördeğin şakıyup alan,
Karıncığı aç olsa kalkup uçan,
Cümle kuşlar sultanı çal-karakuş.
Tüm Reklamları Kapat
Bizim konumuz için yukarıdaki soylamada önemli olan "Kadir Ulu Tanrıya yakın uçan" ifadesidir. Kartalın Gök-Tanrı'nın kuvvetini temsil ettiği ve Dünya ağacının en üstünde bulunduğu bilinmektedir. Nispeten günümüze göre daha erken kaleme alındığı bilinen Dede Korkut hikayelerinde böyle bir satırın yer alması, kadim Türklerin düşünce dünyalarında yer tutan anlatıların zamansal olarak daha ilerideki akrabalarına kalabildiğini göstermesi açısından önemlidir.
Şaman ve Kartal Arasındaki İlişki
Konumuzun kapsamının sınırlı olmasından dolayı burada bizim anladığımız şekliyle şamanın kısa bir tanımı verildikten sonra anlatmak istediğimiz konuya geçilecektir. Şaman ve Şamanizm'in ayrıntıları ve bu terimler hakkındaki spesifik bilgiler bu makalenin kapsama alanına dahil değildir.
Şaman veya Kam, merkezinde şamanın yer aldığı kendine has inanç ve ritüelleriyle farklı formları bulunan vecde dayalı bir yöntemdir.[11] Aynı zamanda şaman, var olduğuna inanılan üçlü dünya sisteminde (alt, orta ve üst) yolculuk yapabilen, dünyalar arasında haberler götürüp getirebilen bir kişidir. Şaman, kadın veya erkek olabilir.
Kartal ve benzeri yırtıcı kuşlar, Şamanist tasavvur ve törenlerde ve kimi zaman da şamanın bizzat kendisiyle ilgili olarak sembolik anlamlar üstlenmektedir.[1] Aynı zamanda büyük olarak kabul edilen şamanların kartaldan türediğine inanılmaktadır.[1] Yukarıda bahsedilen dünya ağacının üzerinde bulunan kartal, öteki dünyaya geçiş yapmak isteyen şamanın yol göstericisi ve Gök-Tanrı'nın da kuvvet ve kudretini ifade eden bir motif konumundadır. Liminal (eşik) alanlar olarak adlandırılan bu yerlerden geçişi sağlayan hayvan motiflerini birçok destan ve efsanelerde görülmektedir(örneğin Miraç olayıyla gökyüzüne çıktığına inanılan Muhammed peygamber).
Şamanlar, Kıyafetleri ve "Don Değiştirme"
Şaman ve kartal arasındaki ilişki, şamanın giydiği ve manyak olarak adlandırılan cübbesine de yansımış durumdadır. Şamanın ayin esnasındaki göğe yaptığı yolculukta kartal donuna girmesi için üzerinde kartalı andıran eşyalar bulundurması gerekmekteydi.[1]
"Don değiştirmek" ifadesini, konunun daha iyi anlaşılması için kısaca anlatalım: İnanca göre şamanlar, bazen kendilerini çeşitli hayvanlara (kurt, ayı, balık, kartal vs.) dönüştürürler. Bu işlemi hayvanı temsil eden bir maske takarak, hayvanın doğal davranışlarını veya sesini taklit ederek gerçekleştirirler. Bunu yapmaktaki amaçları, taklit ettikleri hayvan formunda (donunda) kendilerine yolculukta yol gösterecek olan yardımcı ruhu çağırmaktır. Bu ruh, genellikle taklit edilen hayvan olmaktadır. Şamanlar, bu ruh ile özel bir dilde iletişim kurarlar. Mitlerin çoğunda katmanlar veya dünyalar arasındaki geçişler hayvanlar vasıtasıyla olmaktadır (örneğin, inanışa göre sırat köprüsünü dünyada Tanrı için kesilen kurbanın sırtında geçmek).[5]
İnanca göre şamanların kıyafetleri, onları var olduğuna inanılan kötü ruhlara karşı korumaktaydı. Bir görüşe göre şaman kıyafeti, yüze veya başa geçirilen bir maskeden ibarettir.[8] Yapılan ayinin amacına göre şaman, çeşitli formlara bürünmesi gerekmekteydi. Bu işlem ise, hedeflenen kişi veya hayvanı taklit etme yoluyla gerçekleştirilmektedir. Böyle bir durumda şaman, dışarıdaki bir göz için birtakım garip davranışlarda bulunur ve sesler çıkartırdı.
Bazen şamanın elbisesinin tamamı bir kuş veya hayvanı temsil etmektedir. Bazı Altay halklarında bu durum gözlenmiştir. Omuzlarda demet halinde bulunan tüyler, ayin esnasında şaman ile kurbanlık hayvanı yukarı dünyaya taşıyan iki kartal veya şahini temsil etmektedir.[8] Kuş tipi şaman elbiseleri daha ziyade Altay ve Sayan dağları bölgelerinde görülür. Elbiselerde bulunan kuş tüylerinden kartal kuyruğu ve kanatları çoğunluğu oluşturur.[9] Kartal tüylerine ek olarak hedeflenen amaca göre çeşitli hayvanların boynuzları, pençeleri ve tırnakları da giyilen elbiselerin üzerlerine yerleştirilmekteydi.
Bir şamanın ayin esnasında sema kuşu olan Märküt'ü çağırırken söylediği sözler, yırtıcı kuşlara yüklenen anlamı ifade etmesi açısından önemlidir:[7]
Gök kuşları, beş Märküt,
Tırnakları bakırdan,
...
Sol kanadı ayı örter,
Sağ kanadı güneşi örter;
Ey dokuz kartalın anası,
Yayık'ı geçerken şaşırmaz,
Edil üzerinde yorulmaz,
Tüm Reklamları KapatÖterek gel sen bana!
Oynayarak gel sen sağ gözüme!
Sağ omzuma kon!
Yukarıda bahsedilen Yayık ve Edil, Hazar denizine dökülen iki nehrin adıdır. Duada kartala yüklenen "şaşırmaz" ve "yorulmaz" gibi vasıflar, bize göre ayin esnasında yardım isteyen şamanı yukarı dünyaya taşırken kartalda aranan özellikler ile alakalıdır.
Sonuç
İlk bakıştan veya okuyuştan fazlasını ifade eden mitolojik anlatılar, kendilerine dair kısıtlı bilgimiz bulunan topluluklar için bizlere çeşitli ipuçları sağlamaktadır. Burada önemli olan, satır aralarında gizli olan bilgileri doğru bir şekilde okuyabilmektir. Bu ise bize göre ancak anlatılar tarihi kaynaklarla teyit edilebildiği sürece mümkündür.
Anlaşıldığı kadarıyla genel olarak Bozkır halkları özelde ise Türkler için kartal sürekli göklerde görüldüğünden dolayı Gök-Tanrı ile ilişkilendirilmiştir. Aynı zamanda bazı beyler, hükümdarlar ve topluluklar kendilerini kartal ile vasıflandırmıştır. Bu durum, kartal ve kartal benzeri kuşlara atfedilen önemi göstermektedir. Buna ek olarak toplum tarafından saygı gösterilen bazı şamanların kartaldan türediklerini ifade etmeleri ve ayinlerde kartala büyük bir önem ve dikkat vermeleri, dönemin kartal algısını göstermektedir.
Bütün bunlara karşın yukarıda verilen örnekler ve yapılan değerlendirmeler, bütün Türk topluluklarını kapsamamaktadır. Bu değerlendirmelerde coğrafya ve dönem önemli ve bazı durumlarda belirleyicidir. Wilhelm Radloff ve Abdülkadir İnan gibi bazı Türkologların rivayet ettikleri destan ve efsaneler saha araştırmalarının sonucudur. Ancak yapılan bu araştırmaların tarihleri ve coğrafyaları, bir genelleme yapabilmemizi engellemektedir.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
5
-
5
-
3
-
3
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ a b c d Y. Çoruhlu. (2019). Türk Sanatı'nda Hayvan Sembolizmi: Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinı̂ Ve Edebı̂ Tasavvurlara Göre Cilt1. ISBN: 9786051558066. Yayınevi: Ötüken Neşriyat A. Ş.. sf: 86.
- ^ a b A. İnan. (2017). Şamanizm. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 107-8.
- ^ a b F. Bayat. (2007). Türk Mitolojik Sistemi 1. ISBN: 9789754376494. Yayınevi: Ötüken Neşriyat. sf: 59.
- ^ a b J. Baldick. (2000). Animal And Shaman: Ancient Religions Of Central Asia. ISBN: 9781860644313. Yayınevi: Tauris. sf: 89.
- ^ M. Eliade. (1989). Shamansim Archaic Techniques Of Ecstasy. Yayınevi: Ankana Penguin Group. sf: 93-94.
- ^ Y. Coruhlu. (2020). Türk Mitolojisinin Ana Hatlari. ISBN: 9786051559926. Yayınevi: Ötüken Neşriyat A.Ş.. sf: 265.
- ^ W. Radlof. (1976). Sibirya'dan (Seçmeler). Yayınevi: Milli Eğitim Basımevi. sf: 254.
- ^ a b S. Buluç. (Ansiklopedi, 1979). İslam Ansiklopedisi. Not: Milli Eğitim Basımevi. 11. Cilt. "Şaman" maddesi (s.314-335)..
- ^ B. Ögel. (2014). Türk Mitolojisi I. Cilt. ISBN: 9789751601155. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 43.
- ^ O. Ş. Gökyay. (2000). Dedem Korkudun Kitabı. Yayınevi: Milli Eğitim Bakanlığı. sf: CDXVI.
- ^ TDV İslâm Ansiklopedisi. Şamanizm. (1 Ocak 2010). Alındığı Tarih: 22 Eylül 2022. Alındığı Yer: TDV İslâm Ansiklopedisi | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 18/12/2024 20:07:30 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/12480
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
