Truva Kentinin Kaşifi Amatör Arkeolog Heinrich Schliemann'ın Yağmaladığı Arkeolojik Geçmişimiz Kurtarılabilir mi?

Heinrich Schliemann, 6 Ocak 1822'de doğmuş ve 26 Aralık 1890'da ölmüş, Alman bir iş insanı ve arkeoloji alanında öncü bir isimdi. Homeros'un eserlerinde bahsedilen yerlerin tarihi gerçekliğini savunan Schliemann, Çanakkale ilimizde bulunan Hisarlık arkeolojik alanını kazan ve günümüzde Truva (veya Troya) olarak bilinen kent ile birlikte Miken ve Tirins gibi antik kentleri gün yüzüne çıkaran kişidir. Ne var ki amatör bir arkeolog olmasından ötürü kullandığı yöntemlerle, özellikle de Truva kentinin tarihi katmanlarını ortaya çıkarmak için dinamit kullanarak yapılara hasar vermesi, profesyonel arkeologlar tarafından sert bir şekilde eleştirilmiştir.

1868’te Troya’yı keşfettiğini iddia eden ve kimilerine göre “sözde-arkeolog” olarak nitelendirilen Heinrich Schliemann, ölümünden bir asır sonra, David A. Traill’in; 1995 yılında kaleme aldığı “Schliemann of Troy: Treasure and Deceit” biyografisiyle ansızın yeniden gündeme gelmiştir. Schliemann’ın profesyonel hayatı kadar özel hayatını da olduğu gibi okura sunan ve böylelikle alt metninde ağır bir kritik teşkil eden bu biyografi, kamuoyunda büyük bir yankı uyandırmıştır. Traill öncülüğünde yaratılan sansasyondan nasibini alan medya, birkaçı yukarıda belirtilen gazete manşetleriyle konuya dikkat çekmiştir.

Alman sanat tarihçisi ve arkeolog Johann Joachim Winckelmann, Helenistik Dönem Arkeolojinin babası kabul edilirken; Heinrich Schliemann, bu dönemi önceleyen Erken Helenistik Dönem Arkeolojisine katkılarıyla öne çıkmaktadır. Schliemann’ın kazılarından evvel, modern dünya için “Troya”, bir mitten ibaretti. Ancak Schliemann, yaptığı sıradışı keşiflerle akademinin Antik Dünya’ya dair düşüncelerini kökten değiştirmiştir.

Sevdanın Fitili: Homeros'un İlyada'sı

Yoksul bir bakkalın oğlu olarak Almanya’nın Neubukow kentinde dünyaya gelen Heinrich, ilk kez “Homeros” adını, henüz 8 yaşındayken babasının kendisine anlattığı İlyada hikayesinde duymuştur. Zamanında bir çocukluk hayalinden ibaret olan “Troya Hazinesi’ni bulma” projesini ise ancak 40’lı yaşlarında hayata geçirebilmiştir.

Susan Heuck Allen, 1999 yılında kaleme aldığı “Finding the Walls of Troy: Frank Calvert and Heinrich Schliemann” adlı eserinde, Schliemann’ı “zeki, girgin ve yetenekli bir hilekar” olarak tanımlamıştır. Bunun yanı sıra üstün bir dil becerisine de (8-13 civarı dili akıcı şekilde konuşabildiği bilinmektedir.) sahip olunca, Schliemann tüccarlığı ile kısa bir zamanda servet elde etmiştir. Orta yaşına ulaştığında rahat bir şekilde emekli olabilecekken, çocukluk hayalinin peşinden gitmeye karar vermiştir. İlk gençliğinde İlyada’da okuduğu Homerik mitte tasvir edilen dünya, Heinrich’e öyle gerçekçi gelmiştir ki bu dünyanın bir zamanlar gerçekten var olduğu fikrine kapılıvermiştir.

Getty images

Biriktirdiği yüklü miktardaki para sayesinde 36 yaşında Rusya’ya yerleşmiş ve kendini tarih öncesi arkeoloji çalışmalarına adamıştır. Sonraki 10 yıl boyunca da Hindistan’dan İskandinav Yarımadası’na, Suriye’den Japonya’ya dünyanın dört bir yanında ve yoğun bir şekilde Paris’te, teorik olarak arkeolojiyle ilgilenmiştir.

1868 yılında, gerekli araştırmaları yaptığı kanısına varmış ve tası tarağı toplamıştır. Elinde İlyada’nın bir kopyası ve sırtında serveti ile Atina’da bir konağa yerleşmiştir. Günümüzde Atina Nümizmatik Müzesi’ne ev sahipliği yapan, Pompei mimarisinden esinlenilerek tasarlanmış bu görkemli konak, aynı zamanda Yunanistan Milli Kütüphanesi’nin de mimarı olan Ernst Ziller tarafından Schliemann ailesinin konutu olarak inşa edilmiştir.

Kendine oldukça güvenen Heinrich, bir an önce kazılarına başlayabilmeyi ümit etmektedir. Bu bağlamda, Yunanistan’a gelir gelmez Homeros’un şiirlerini ezberden okuyabilen bir kadınla evlendiği rivayet edilmektedir.

Kazı Süreci ve Schliemann Yarığı

Schliemann için kazıya nereden başlaması gerektiğine karar vermek zor olmamıştı. Zira kendine kılavuz edindiği Yunan mitinde, Miken Kralı Agamemnon önderliğindeki Yunanların Truva Savaşı öncesi Aulis’ta (günümüzde bu şekilde adlandırılmayan Yunanistan’ın doğu kıyısındaki bir bölge) toplandığı belirtilmekteydi. Bundan yola çıkarak Schliemann, Troya Hazinesi’nin, Aulis adlı liman kentinde yer aldığı çıkarımına varır. Schliemann, bölgede çeşitli yerleri kazdıktan sonra, rotayı Çanakkale Boğazı (Hellespontus) taraflarına çevirir ve “Hisarlık” bölgesine gelir.

İçgüdülerinin yanıltması yüzünden zaman kaybettiğini hisseden Heinrich, Hisarlık’a vardığında bir an önce kazı çalışmalarına başlamak istiyordu. Ne Osmanlı hükümetinden ne de arazi sahibinden gelecek izni beklemiş, doğruca işe girişmiştir. Efsanevi kentin kalıntılarının yerin en alt tabakasında bulunduğuna inanmaktaydı. Bu sebeple, yanındaki işçilere ellerinden geldiğince süratli bir şekilde yukarı tabakaların içinden geçmeleri komutunu vermiştir. Lakin, Schliemann’ın bu üstünkörü metodu, yerin her katmanının titizlikle incelendiği modern arkeoloji ile taban tabana zıttır. Heinrich’in bu trajikomik eylemi, “düzenbaz arkeolog” iddialarını güçlendirmektedir.

Getty images

Schliemann, arama kazılarıyla ana kayaya kadar inmiştir. Kazıları yapmak üzere Hisarlık Tepesi üzerinde kuzey-güney doğrultusunda, yaklaşık 20 metre genişliğinde, 14 metre derinliğinde ve tepenin 40 metre içerisine giren bir yarık kazmıştır, bu yarığa “Schliemann Yarığı” denmektedir.

Ne var ki Schliemann’ın yanlış kazı teknikleri yüzünden 1871 ve 1872 yıllarında kentin büyük bölümü maalesef tahrip edilmiştir. Hisarlık’ın baştan savma bir teknikle kazılamayacak raddede değerli bir antik arazi olduğu aşikardı. Arazi, katmanlı bir yapıdan meydana gelmekteydi - ki bu da şehrin birden fazla kez yıkılıp inşa edildiğine ışık tutmaktaydı.

Alman arkeolog, Truva’yı bulduğunu tüm Avrupa’ya büyük bir gururla ilan etmiştir. Schliemann’ın ilanını takip eden yıllarda, çeşitli dini kuruluşlar Yakın Doğu’da kazı çalışmalarına maddi destek vermeye başlamışlardır. Bu durum, klasik arkeolojinin popülarizasyonuna zemin hazırlamıştır.

Bir müddet sonra Schliemann, kazı yaparken bir mücevher definesine ulaştığını duyurur. Bu mücevherlerin, Yunan kuşatması sırasında toprağa gömülen Troya hazinesi olduğu varsaymaktadır. Bu hazineye, kendince İlyada'da yer alan Kral Priam’a atfederek “Priam Hazinesi” adını vermiştir.

Schliemann’ın kazı süresince tuttuğu günlüğünde belirttiği üzere, hazineyi eşi Sophia’nın elbiselerine dolayarak Yunanistan’a kaçırmayı başarmışlardır. Elbette Schliemann bu kazıları, “Doğu'nun zenginliklerinin açgözlü bir Batılı tarafından yağmalanması” olarak görmemekteydi. Hisarlık kazıları, onun için arkeoloji ve bilim adına büyük bir başarı niteliğindeydi.

Getty images

Priam Hazinesine Dair Şüpheler ve Frank Calvert İkilemi

Schliemann’ın kazısının gerçekliğine ilişkin başlıca iddialar, buluntuların gösterdiği çeşitlilikten kaynaklanmaktadır. Düşmandan korumak için gömülen ganimetlerden ziyade, özenle toprağa yerleştirilmiş eserleri andırmaktadırlar. Bu durum, tüm bu eserlerin “Priam” adlı tek bir kişiye ait olmama ihtimalini akıllara getirmiştir.

Getty images

Bununla beraber, tarihi arazinin o kısmı, Homeros’un İlyada’da anlattığı, MÖ 1184’deki Agamemnon'un Yunan kuşatmasından çok önceki bir çağdan kalmıştır. Ayrıca, Troya VII'nin sonunun nasıl geldiği de tam bilinmemektedir. Yunan mitinde, Troya VII'nın büyük bir yangın felaketi yüzünden yok olduğu söylenirken, arazi incelendiğinde yanık katmanından izlere rastlanamamıştır. Bu bağlamda, Homerik efsanenin tarihsel bir değer taşıdığı kabul görmemektedir.

Hisarlık’ta kazı çalışmaları yürüten ilk kişi aslen Heinrich Schliemann değildir. Schliemann araziye gelmeden yaklaşık 7 yıl önce, İngiliz arkeolog Frank Calvert, kazı çalışmaları için bölgede temizliğe başlamıştır. 1865 yılında (Schliemann 1873’te Troya hazinesini bulduğunu ilan etmeden önce) Londra'daki akademik topluluğa, arazi incelemesinde keşfettiği buluntularını aktarmıştır. Ne yazık ki buluntuları pek itibar görmemiştir. Yıllar sonra ise Calvert, Truva Antik Kenti’nin aydınlatılmasını sağlayacak arkeolojik kazıların öncüsü olarak tarihe geçmiştir.

Getty images

Troya Hazinesi Günümüzde Nerededir?

17. yüzyılda Osmanlı, temel gayesinin ıslahatlar yoluyla eski gücünü kazanmak olduğu Duraklama Dönemi’ni yaşarken; Avrupa ise, çeşitlenen koleksiyonlarla beraber müzecilik faaliyetlerine gittikçe ağırlık vermeye başlamıştır. Bu nedenle Osmanlı toprakları, Avrupalı devletlerin yağmalamaları için açık bir saha konumuna gelmiştir. Tarihi eserlerin yurt dışına çıkarılmasını yasaklayan Asar-ı Atika Nizamnamesi ise ancak 1884 yılında yürürlüğe konmuştur.

Ne yazık ki bu kanunun çıkarılmadan önce Avrupa’ya kaçırılan eserlerin haddi hesabı yoktur. Günümüzde, Anadolu’dan yürütülen ve üzerinde hak iddia edilemeyen bu eserlerin bir kısmı British Müzesi, Almanya Bergama Müzesi yahut (Schliemann’ın bulduğu Troya Hazinesi’nin de bulunduğu) Moskova’daki Puşkin Müzesi gibi dünyanın çeşitli müzelerinde sergilenmektedir.

Priam hazinesinin Rusya’ya ulaşma hikayesi ise başlı başına bir maceradır. Heinrich, yürüttüğü hazinelerle bahtiyar bir şekilde Yunanistan’a ayak basınca, Osmanlı makamlarının hazinenin Türkiye’ye iadesi için açtığı davayı öğrenir. Hal böyle olunca, Rusya’ya gidip eserleri oraya bırakmaya karar verir.

Fakat evdeki hesap çarşıya uymaz ve Rus çarı, Priam hazinesinin "çalıntı mal" olduğunu öne sürer, eserleri kabul edemeyeceklerini söyler. Hazine bir süre dolandıktan sonra Almanya’ya getrilirir ve öncelikle Etnoğrafya Müzesi'nde, sonra Antik ve Erken Tarih Müzesi'nde barındırılır. Bu sırada Schilemann iç kulak iltihabının yayılması sonucu gelişen kolesteatom dolayısıyla komaya girip 1 gün sonra ölmüştür. Dolayısıyla hazinenin 1939'da paketlenip müze deposuna, 1941 yılındaysa 2. Dünya Savaşı patlak vermek üzere olduğundan Prusya Devlet Bankası'na götürüldüğünü asla göremez. Ancak Kızıl Ordu’nun Nisan 1945’te Berlin’e girip kenti ele geçirmesiyle, hazine de "savaş ganimeti" statüsüyle kara ve hava yoluyla Sovyetler Birliği'ne götürülmüştür.

Zamanında Rusya’nın Troya hazinesini kabul etmemesine yol açan yasa, hazinenin devlet malı olduğunu ve Türkiye’de kalması gerektiğini savunmaktadır. Eserlerin Rusya’ya 2. gelişinde ise bu yasa, dönemin SSCB lideri Mihail Gorbaçov’un veto etmesine rağmen yürürlükten çıkarılmıştır.

Getty images

Fakat günümüzde Puşkin Müzesi’nde sergilenen eserler, Troya hazinesinin tamamı değildir. Dünyanın dört bir yanına dağılmış hazineye ait irili ufaklı başka parçaların da olduğundan söz edilmektedir. 2012 yılında Pennsylvania Arkeoloji ve Antropoloji Müzesi’nden Türkiye’ye iadesi sağlanan ve Çanakkale’deki Troya Müzesinde sergilenen birtakım Truva eserleri bulunmaktadır. İade edilen altın takıların Truva bölgesine ait eserler olduğu arkeologlar tarafından onaylanmıştır. Ne var ki bu takıların, Heinrich Schliemann tarafından kaçırılan eserlerden olup olmadığı halen bilinmemektedir. Öbür yandan Puşkin Müzesi’nde sergilenen eserlerin Türkiye’ye getirilebilmesi adına 1991 yılından beri diplomatik çalışmalar yürütülmektedir.

Neyse ki Truva’ya dair buluntuların tümü yurt dışında yer almamaktadır. UNESCO’nun 1998 yılında Dünya Kültür Miras Listesi’ne aldığı Troya Müzesi, Troya Antik Kenti girişinde yer alır. Bu arkeoloji müzesinde, Troya’nın katmanlardaki 10 ayrı kent tanıtılmaktadır. 6 bini aşkın arkeolojik esere ev sahipliği yapan müze, Heinrich Schliemann gibi sözde arkeologlar yahut diğer ülkelerin yağmalama faaliyetlerine rağmen; arkeolojik tarihimize kısmen de olsa sahip çıktığımızın bir kanıtıdır.