T. rex Sandığımızdan Daha Zeki (Bilişsel Yetenekli) Olabilir!

Dinozorlar, 160 milyon yıl boyunca dünyaya hükmeden çeşitli bir hayvan grubuydu. Dinozorların yeryüzüne nasıl 160 milyon yıl boyunca egemen olduğu sorusu ise insanların aklına gelmektedir. İlk başta, keskin ve sivri dişler, kanca gibi pençeler ya da devasa boyutlar akla gelmektedir. Ancak daha detaylı düşünüldüğünde ilk başta akıllara gelmeyen bir etmen daha vardır o da: Zekâdır. Zekânın ne olduğunu yönünde kesin bir fikir birliği bulunmadığından ötürü “bilişsel yetenek” terimi tercih edilmektedir.

Dinozor kavramı ilk kez Megalosaurus'un keşfiyle anlam kazanmıştır. 19. yüzyıldan sonra paleontolojide ardı ardına yapılan keşifler dinozorların bilim dünyasında popülerleşmesini sağlamıştır. Elbette, kabul edilen dinozor tanımı da gelişmeler ışığında çok farklılaşmıştır. İlk başlarda dinozorlar, “akılsız” ve soğukkanlı sürüngenler olarak düşünülüyordu. Ancak Thomas Huxley’in başlattığı, John Ostrom'un nokta koyduğu çalışmalar sayesinde dinozor kavramı değişti ve "Dinozor Rönesansı" olarak isimlendirilen dönemin başlamasına sebep oldu. Bu olaydan sonra dinozorlar üzerindeki akılsız kertenkele imajı silinmeye başladı ve onların tahmin edilenden daha kompleks canlılar oldukları anlaşılmıştır. Tıpkı yeryüzünde yaşayan diğer hayvanlar gibi…

Bu makalede, Tyrannosaurus rex'lerin bilişsel yeteneklerini inceleyeceğiz.

Mark Witton

T. rex'lerin Bilişsel Yeteneklerini Tahmin Edebilir Miyiz?

Tyrannosaurus rex 13 metrelik boyu, 8 tonluk ağırlığı ve karada yaşamış hayvanlar arasındaki en yüksek çene basıncına sahip canlı olmasıyla gelmiş geçmiş en ünlü yırtıcılardan birisidir. Tyrannosaurlar, Asya'dan Amerika'ya kadar geniş ve çeşitli bir dağılım göstermiş canlılardır. Peki, onların bilişsel yetenek seviyelerini tahmin edebilir miyiz?

Dinozorların bilişsel yeteneklerini incelemek için onların günümüzdeki mirasçıları olan kuşlara (avian dinozorlara) bakabiliriz. Özellikle papağanların ve kargaların, beyin ile vücut büyüklüğü oranından bağımsız olarak yüksek bir bilişsel yeteneğe sahip oldukları görülmektedir. Bunların yanında karga ve papağanlar tutuldukları çeşitli bilişsel testlerde oldukça başarılı sonuçlar göstermişlerdir. Bu bağlamda onların problem çözebildikleri, örneklenmeler ile öğrendikleri anlaşılmıştır. Hatta Afrika gri papağanları (Psittacus erithacus) üzerinde yapılan bir çalışmada birbirlerine yardım ettikleri ve problem çözmek adına ekip çalışması yaptıkları dahi görülmüştür. Bunlar ve diğer örnekler incelendiğinde dinozorların günümüzdeki mirasçıları olan kuşların da belirli bir bilişsel yeteneğe sahip oldukları görülmektedir.

Harvard University

Günümüz kuşlarının en yakın dinozor akrabalarının ise Dromaeosauridae (Raptorgiller) ve Troodontidae (Trodongiller) olduğu söylenebilir ancak T. rex'lerinde, kuşların uzaktan akrabaları olduğu ortadadır yani T. rex'lerin bilişsel yetenekleri hakkında yorum yapabilmek adına günümüz kuşlarını incelemek tutarlı bir bakış açısı olabilirdi.

Burada, makalenin ileriki kısımlarının daha iyi anlaşılabilmesi adına kısaca T. rex'lerin beyin yapısından bahsetmek gerekmektedir. T. rex'lerin beyinleri 3 ana bölümde incelenebilir. Bunlar korteks, beyincikler (serebellum) ve diensefalondan oluşan ara bölgedir. Ara beyin ve korteks, duyu bilgilerini işleme ve bazı davranışları kontrol etme gibi bir dizi önemli göreve sahiptir. Beyincikler ise dengeyi sağlama ve refleksleri kontrol etme gibi görevleri üstelenir. Ayrıca T. rex'lerin, sahip oldukları binoküler görüş yeteneği ve gelişmiş koku alma duyuları sebebiyle beyinlerinin bu duyular ile ilgili bölümleri de iyi gelişmiştir. Peki, bunların dışında T. rex'lerin beyinleri ve bilişsel yetenekleri hakkında başka neler söyleyebiliriz?

Quora

Journal Of Comparative Neurology dergisinde yayımlanan bir makalede T. rex'lerin bilişsel yetenekleri hakkında çarpıcı iddialar ortaya atıldı. Nöroanatomist Suzana Herculano-Houzel'e göre Tyrannosaurus rex'ler kas güçleriyle orantılı sayılabilecek bir bilişsel fonksiyona sahiplerdi. Makaleye göre T. rex'ler avlanmak için keskin dişleri ve güçlü çeneleri kadar bilişsel yeteneklerini de kullanmışlardı.^[1] Herculano‐Houzel T. rex'lerin bilişsel yetenekleri hakkındaki ilk tahminlerinde ensefalizasyon katsayısı (EQ) isimli yöntemi kullandı. Bu yöntemde belirli büyüklükteki bir hayvanın mevcut beyin kütlesi ile tahmini beyin kütlesinin oranını ifade etmektedir. Ayrıca hacim, kütle veya hücre sayısı, beynin enerji homeostazı, vücudun geri kalan kısmı ile kıyaslanır. Örneğin bu yöntem kullanıldığında bir insanın EQ'su 7.8'dir, bir T. rex'in EQ'su ise 2.4'tür. Bu da bir T. rex'e göre oldukça yüksek bir değerdir. Ancak EQ yöntemi kusursuz değildir. Paleonörolog Ashley Morhardt birçok hayvanda vücut boyutunun, beyin boyutuna bağlı kalmadan geliştiğini söylüyor. Bu sebeple EQ, nesli tükenmiş canlıların bilişsel yeteneklerini ve beyin büyüklüğünü incelerken yanıltıcı olabilmektedir ve yeterince güvenilir değildir.

Bu yüzden daha güvenilir bir yol arayan Herculano-Houzel günümüz kuşları ve modern sürüngenlerin verilerini kullanarak T. rex'lerin nöron sayılarına dair tahminlerde bulundu. Herculano‐Houzel kafataslarının BT taramalarıyla elde edilen beyin kütlesi verilerine ve daha önce ölçülen kuşların ve sürüngenlerin beyin kütlesi verilerine dayanarak dinozorların nöronal yoğunluğunu tahmin edebilecek bir denklem geliştirdi. Bu çalışmalara göre Herculano‐Houzel, theropod beyinlerinin günümüz deve kuşları gibi sıcakkanlı kuşlara benzer olduğunu, sauropod beyinlerinin ise daha çok soğukkanlı sürüngenlerinkiyle yakınlık gösterdiğini fark etti.

Hesaplamalarına göre 70 milyon yıl önce Moğolistan'da yaşamış bir tyrannosaurid theropod olan Alioramus'un beyin korteksinde yaklaşık olarak bir kapuçin maymunu kadar yani yaklaşık 1 milyardan biraz daha fazla nöron vardı. Bu hesaplamalar T. rex'ler üzerinde yapıldığındaysa T. rex'lerin 343 gramlık beyinlerinde yaklaşık 3 milyar serebral nörona sahip oldukları tahmin edilmiştir. Ancak sadece nöron yoğunluğuna bakarak doğrudan bilişsel yetenek hakkında yorum yapmak tutarlı bir bakış açısı olmayacaktır. Bu konu hakkında sağlıklı tahminler yapabilmek adına vücut/beyin oranına bakmak daha isabetli olacaktır. Herculano‐Houzel ise sadece serebral nöronları hesaplayarak T. rex'lerin kültür oluşturabilecek ve sorunları çözebilecek bir bilişsel yeteneğe sahip oldukları gibi büyük bir iddia ortaya koymuştur ancak sadece bu iddialarla da sınırlı kalmamış ve T. rex'lerin daha da fazlasını yapabileceğini iddia etmiştir.^[2]

Ashley Morhardt

T. rex'ler Alet Kullanmış Olabilirler Miydi?

Bunların üzerine Herculano-Houzel yaptığı çalışmalara dayanarak ortaya tartışma yaratan bir başka iddia daha attı. Herculano‐Houzel, T. rex'lerin hızlı olgunlaştığını ve bir dinozor için uzun denilebilecek bir süre boyunca yaşadığını (yaklaşık 40 yıl) bu süre kapsamında da alet kullanabildiğini ve bu bilgilerini kendisinden sonraki jenerasyonlara aktarabilme ihtimali olduğunu ifade etti. Burada alet kullanımı ile ifade edilenler büyük ihtimalle bir taşı alıp fırlatmak ya da çeşitli malzemeler ile kompleks yuvalar inşa etmek olabilirdi. Ancak T. rex'lerin, günümüz primatları gibi dal parçalarını veya taş malzemeleri işleyip kullandığını düşünmek oldukça iddialı bir düşünce olacaktır. Yine de beyin kapasiteleri, belki de onların gruplar halinde avlandığını, avlarını alt etmek için ekip çalışması yaptıklarını ya da kendilerinden sonraki jenerasyonlara bildiklerini aktarabildiklerini gösterebilir.

Paleontoloji genellikle fosil kayıtlarına bağlı olarak ilerleyen bir bilim olduğu için gruplar halinde avlanma gibi canlı davranışlarına ilişkin gözlem gerektiren konular hakkında net yorumlar yapılamamaktadır. T. rex'lerinde gruplar halinde avlandıklarına ilişkin henüz somut bir delilimiz yok. Ancak T. rex'lerin yakın bir akrabası olan Albertosaurus'ların kesin olmamakla beraber gruplar halinde avlandıklarına dair veriler bulunmuştur. Bazı genç ve yaşlı tyrannosaurid fosillerinin birlikte bulunması da onların gruplar halinde avlandıklarını ya da avlanma amacıyla belli sürelerce iş birliği yaptıklarını gösterebilir.

Bunların yanında T. rex'lerin sahip olduğu bilişsel yeteneğin onların yaşamına bir başka yansımasında yavru bakımı üzerine olmuş olabilirdi. Günümüz kuşları da dahil olmak üzere pek çok non-avian dinozorda yavru bakımının olduğu düşünülmektedir. Belki de yavrular belirli bir süre boyunca ebeveynlerinin yanında yaşayarak onlardan hayatlarını idame ettirebilmek adına gerekli bilgileri öğrenmiş olabilirlerdi. Farklı yaş gruplarından tyrannosaurid fosillerinin bir arada bulunması da bu durumu destekleyici bir bulgu olabilir. Eğer T. rex'lerin bilişsel yetenekleri hakkında yapılan bu tahminler doğruysa bilişsel yeteneklerinin, elbette canlı davranışlarında somut etkisi olmalıydı. Ancak bu tahminler ne kadar doğruydu?^[3]

Mark Witton

Tahminler Çok Mu İddialıydı?

T. rex'lerin bilişsel yetenekleri yüksek canlılar oldukları pek çokları tarafından kabul ediliyor ancak alet kullanabilme gibi özellikleri, fazlaca iddialı bulan pek çok paleontolog da var. Onların bu konuyu karşı çıkarken ki temel argümanı: Dinozorlar, 66 milyon yıl yönce yok oldukları için davranışları üzerinde doğrudan gözlem yapılamamasına dayanmaktadır. Üzerinde gözlem yapmadığımız bir taksonun bilişsel yeteneği üzerinde yorum yapmak fazlaca iddialı bir uğraş olacaktır. Bir başka soru işareti ise Herculano‐Houzel'ın BT taramalarına dayanan beyin tahminlerini kullanmasıydı. Buradaki temel problem kafatası büyüklüğünün mutlaka beyin hacmine eşit olmayışından kaynaklanmaktadır.

Herculano-Houzel, theropod beyinlerinin kraniyal boşluklarını tamamen dolduğunu savunmaktadır bu sebeple de BT taramalarına tamamıyla güvenmektedir. Ancak yapılan diğer çalışmalarda ise T. rex'lerin, beyinlerinin endokranial boşluklarını yalnızca üçte bir ila yarsını kapattıkları öne sürülmektedir. Bunların yanında T. rex'in beyinin, vücut boyutuna oranla küçük kalması bilişsel yetenek adına tek başına yeterince belirleyici bir faktör değildir. Beyinin ne kadar verimli kullanıldığı, kıvrımlar ve sinaptik bağlantılar gibi etkenler zekâ adına daha belirleyici etmenlerdir. Bu konuda, tek başına nöron sayısını bakılarak yapılan yorumlarda yetersiz kalmaktadır. Örneğin kargaların nöron sayıları babunlarınkinden daha az olmasına rağmen bilişsel testlerde kargalar daha başarılıdırlar. Bu sebeple T. rex'lerin beyinlerindeki, nöron sayısının tahmin edilebilmesi de tek başına bir anlam ifade etmeyecektir.^[4]

Sonuç olarak, beyin gibi organik, yumuşak ve süngerimsi bir dokunun korunabilmesi ve fosil kayıtları ile günümüze ulaşması oldukça zordur, bu sebeple dinozorların beyinleri hakkında yorum yapabilmek ve buna bağlı olarak da onların bilişsel yetenekleri hakkında tahminlerde bulunabilmek oldukça zor ve yanılma payı yüksek olan bir iştir. Mevcut veriler ışığında T. rex'lerin zamanının primatları olduğu ve alet kullanabilecek kadar yüksek bir bilişsel yeteneğe sahip olduklarını söylemek fazlaca büyük bir iddia olurdu. Ancak T. rex'lerin ve diğer theropodların avlanma ve günlük yaşantıları sırasında çeşitli bilişsel yeteneklerinden yararlandıklarını söylemek daha tutarlı olacaktır. T. rex denilince aklımıza, sadece devasa bir kas yığınından öte bilişsel yeteneği yüksek bir avcının gelmesi daha gerçekçi bir değerlendirme olacaktır.