Sürüngen Evriminde Yeni Bir Sayfa: Venetoraptor'un Keşfi!

Mezozoyik Zaman denilince şüphesiz ki akla gelen ilk canlılar dinozorlardır. 202 milyon yıldır kuşları da kapsayacak şekilde yeryüzünde tüm ihtişamlarıyla dolanan hayvanlar... Dinozorlar inanılmaz çeşitli bir gruptur. Neredeyse 40 metreye ve 70 tona varan sauropodlardan tutun boyutu 6 cm, kütlesi ise en fazla 2 veya 3 gram olabilen arı sinekkuşu (Mellisuga helenae) dinozorların ne kadar çeşitli olduğunu gözler önüne sermektedir. Mezozoyik Zaman, çoğunlukla dinozorlar üzerinden hatırlansa da bu dönemde en az onlar kadar başarılı olmuş başka bir sürüngen grubu daha vardır. Pterozorlar (Pterosaurlar) yani uçan sürüngenler...

Mezozoyik Sürüngenlerinin Evrimi

Dinozorlar ve pterozorlar ilk olarak Triyas (252-201 MYÖ) denilen bir dönemde dünya sahnesine atılmıştır.^[2] Bu döneme ait en eski dinozor örnekleri 230 milyon yıl önceye kadar gitmektedir.^[1] Ancak atalarının tarihi daha da eskilere dayanmaktadır. Hem Dinozorlar (Dinosauria) hem Pterozorlar (Pterosauria) hem de Timsahımsılar (Crocodylomorpha), Arkozorlar (Archosauria) denilen bir sürüngen grubundan evrimleşmektedir. Günümüzde bu grubun hayatta olan son temsilcileri Timsahlar (Crocodilia) takımı ve yaşayan dinozorlar olan Kuşlar (Aves) sınıfıdır. Pterozorlar yaklaşık 66 milyon yıl önce gerçekleşen 5. kitlesel yok oluşta tamamen yok olmuştur.^[3] Peki bu arkozorlar yani dinozorların ve pterosaurların ataları da neyin nesiydi? Nasıl yaşıyorlardı? Nasıl gözüküyorlardı? Veya en önemlisi, evrimsel süreçte dinozorlar ve pterosaurlar birbirinden ne zaman ayrıldı?

Arkozorların Dönemi Ve Çeşitlenmesi

Arkozorlar temelde bir sürüngen kladıdır (monofiletik grubudur). İçinde birbirinden farklı familyaları ve diğer taksonomik grupları içerir. Bu sürüngenler erken dönemlerinde diğer sürüngenlerden pek de farklı değildi. Ancak 230-220 milyon yıl kadar önce arkozorlardan bazı türlerin vücut uzuvları dik duracak ve vücudun yere paralel bir şekilde durmasını sağlayacak şekilde evrimleşti. Bu türler milyonlarca yıl sonra biz insanlar tarafından ilk dinozorlar veya dinozorumsular olarak bilinecektir.^[4] Dinozorların evrimi aslında uzun zamanlar araştırılmış ve iyi anlaşılmıştır. Yine de bu süreçte araştırılması ve aydınlatılması gereken birçok kısım bulunmaktadır.

Timsahımsılar, arkozorlar içinden en erken ayrılan gruplardan biri olmuştur. Bunu ilerleyen milyonlarca yıl içinde dinozorlar ve kuzenleri uçan sürüngenler de takip edecektir. Bu şekilde dinozorlar ve pterozorlar, arkozorlar içinde Kuş Boyunlular (Ornithodira) adlı bir klad olarak farklılaşmışlardır. Peki Ornithodira içinde bu iki grup ne zaman ayrıldı?

Pterozorlar yani uçan sürüngenler ilk keşfedildikleri andan itibaren bilim için bir gizem olmuştur. Nasıl havalandıkları, ne kadar büyüdükleri, nasıl üredikleri gibi bu hayvanlar hakkındaki en temel bilgileri henüz yeni yeni ortaya çıkarmaya başladık. Ancak hâlâ bu tuhaf canlılar hakkında cevaplanmamış onlarca soru var. Bunların en dikkat çekenlerinden biri arkozorlar içindeki taksonomik konumlarıydı. Son yıllarda ortaya çıkarılan Tavşansürüngenigiller (Lagerpetidae) familyası, pterozorlar ve dinozorların ortak ataları olabilir. Yeni keşfedilmiş Venetoraptor gassenae de bu familyanın yeni bir türünü temsil etmektedir.^[5]

Gabriel Ugueto

Yeni Tür Venetoraptor gassanae ile Tanışın!

Nature'da geçtiğimiz günlerde yayımlanan bir makalede yeni bir tavşansürüngenigil (lagerpetid) türünün keşfi duyuruldu.^[5] Holotip örneği CAPPA/UFSM 0356, Brezilya'nın Rio Grande do Sul kentinde São João do Polêsine'deki Paraná Havzasında yer alan Santa Maria Formasyonu'nda bulundu. Örnek, kısmen eklemli, bütün olmayan bir kafatası, servikal, dorsal ve kaudal omurların yanı sıra kısmi bir pelvik kuşaktan, kollar ve bacaklardan oluşmaktadır. Canlıyı tanımlayan bilim insanı R. T. Müller ve meslektaşları ona Vale Vêneto yağmacısı anlamına gelen Venetoraptor gassenae adını vermiştir.

Venetoraptor'un kafadan kuyruğa yaklaşık 1 metre olduğu düşünülmektedir. Kalça yüksekliği ise 33 cm olarak hesaplanmıştır. Canlının çenesinin ucunda bir gaga mevcuttur. Bu gaga nesli tükenmiş bir kuş grubu olan ve terör kuşları olarak da bilinen phorusrhacidlerin gagaları ile benzer olarak öne doğru kıvrımlı olup keskin ve dişsizdir. Premaksillanın yüzeyi, canlı yaşarken üstünde bulunan keratin tabakanın izleri ile doludur. Bütün bir kafatası bulunamadığından dolayı Venetoraptor'un çenesinin geri kalanında diş olup olmadığı bilinmiyor. Ancak bu konuda akrabalarına bakarak bir fikir elde edebiliyoruz. Bir başka lagerpetid tür olan Ixalerpeton polesinensis'in dişleri vardı. Ancak Venetoraptor'dan farklı olacak şekilde bir gagası bulunmamaktadır. Yani bu yeni türün dişleri olup olmadığı konusunda daha çok örneğe ihtiyacımız var. Metakarpalların uzunluğu bir dinozorumsu olan Saltopus elginensis ve birçok pterozorlarda olduğu gibi birinci ve dördüncü kemiğe kadar artar. Ancak yakın akrabalarından Dromomeron romeri gibi türlerde en uzun kemik üçüncü kemiktir. Bu da Venetoraptor'u diğer türlerden ayıran özelliklerden biridir. Bu canlının ellerinde uzun, tırpanı andıran pençeler bulunmaktaydı. Ek olarak diğer lagerpetidler ve erken dönem pterosaurları gibi, omurları da orantılı olarak kısadır.

Science News

Venetoraptor'un kıvrık gagası ve büyük pençeleri, onun ağaçlarda yaşayan bir hayvan olduğuna işaret ediyor olabilir. Tırpan benzeri pençeleriyle tıpkı günümüz tembel hayvanların yaptığı gibi ağaçlara kolayca tırmanmaya yönelik seçilim göstermiş olabilir. Gagasının, terör kuşları ve atmacalarla benzerlik taşıdığını hesaba katacak olursak etçil lehine bir diyete sahip olması şimdilik olası gözüküyor. Yine de kafatası fosilindeki eksiklerden dolayı Venetoraptor'un diyeti konusuna şüpheci yaklaşmakta fayda var. Kol ve bacak detayları, Venetoraptor ve akrabalarında dört ayaklılığın kaybını destekler niteliktedir. Bu şekilde arkozolar daha dik duracak bir vücut pozisyonu benimsemiştir.

Ek olarak bedenlerinin boşluklarla ve hava keseleri ile dolu olması, oksijene daha kolay ve yoğun olarak erişim sağlayabilme özelliklerini ortaya çıkarmıştır. Bu da onları çevrelerindeki diğer sürüngenlere göre daha aktif canlılar yapmıştır. Metabolizmalarının hızlanması ve hızla değişen çevreye çok iyi uyum sağlamaları sayesinde, aynı ekosistemde yaşayan Placeria gibi memelilerle yakın akraba terapsitlerin soyunun tükenmesine rağmen lagerpetidlerin muhtemel torunları olan pterozorların ve dinozorların nasıl hayatta kaldığını bizlere gösterebilmektedir. Venetoraptor'un tahmini vücut duruşu bu yüzden muhtemelen çoğunlukla bipedal yani iki ayaklı olacak şekildedir.

Venetoraptor'un fosilleri günümüzden 233 milyon yıl öncesine Triyas’ın Karniyen aşamasına tarihlenmiştir. Keşfedildiği çevre de göz önünde bulundurulacak olursa Comsocerops gibi amfibilerin yanı sıra sinapsitler, erken dönem dinozorlar ve başka sürüngenlerle de birlikte yaşamıştı. Ancak yeni tanımlanan bir tür olmasından dolayı hakkında şimdilik bildiklerimiz bunlarla sınırlı. İlerleyen zamanlarda yapılacak araştırmalar bu hayvanın gizemli dünyası ve sürüngen evrimindeki konumu hakkında daha çok bilgi sağlayabilir.