İnsan zeki olması diğer canlılardan üstün olduğu anlamına gelir mi?

Hiçbir canlı diğerine üstün değildir. Evrimde daha gelişmiş, daha üstün yoktur. Uyum vardır. Kimisini zeki yapan evrimsel süreç kimisini en hızlı, kimisini keskin görüşlü kimisini dayanıklı yapıyor. Dolayısı ile bir canlı diğer bir canlıya üstün değildir. Şu an yaşayan bütün türler, şu an yok olmadığına göre uyumlu sayılır ve moderndir.

Aynı şekilde hiçbir canlı, ihtiyacından fazla beyne sahip değildir. Elbette çevre şartları değiştikçe, var olan çeşitlilik içerisinde en uyumlu beyin yapısına (ve zeka miktarına) sahip olanlar hayatta kalacak ve üreyecek, gelecek nesiller de kaçınılmaz olarak bu uyumlu bireylerden daha fazla sayıda bulunduracaktır; dolayısıyla tür evrimleşecektir.

Öyleyse, insan bu kadar ileri bir beyne sahip olabildiğine göre, böyle bir beyin ve zekaya evrimsel geçmişinde herhangi bir zaman aralığında ihtiyaç duymuş olmalıdır. İşte bilimsel yöntemlerle konu incelendiğinde, bu ihtiyaçların nelerden kaynaklandığı, yani insanın evrimsel sürecin pahalılıktan ötürü engellediği beyin büyümesini nasıl aştığını görebilmekteyiz. Aramamız gereken şudur: İnsan, öyle bir süreçten geçmiş olmalı ki, büyük beynin getirdiği faydalar, zararlardan fazla olmalıdır. Böylece takas ilkesinin temel koşulu sağlanmış olur ve beyin süreç içerisinde, milyonlarca yılda evrimleşebilir.

İşte bu noktada karşımıza beynin evrimleşebilmesine izin veren, hatta bunu zorlayan, birbirinden ayrılamaz ve bir arada bulunmak zorunda olan en az altı neden çıkmaktadır. Ayrıntılar için kaynakları inceleyebilirsiniz.

El-Göz Koordinasyonu

Karşıt Başparmak

İletişim Becerileri (Sosyal Yaşantı)

İki Ayak Üzerinde Duruş (Bipedalizm)

Cinsel Seçilim

Et Tabanlı Diyete Geçiş

Burada tekrar etmemiz gereken nokta, insanın zekasının evrimleşebilmesi için bunların bir arada ya da çok dar aralıklarla üst üste çevresel koşul olarak bulunmuş olmasının gerekliliğidir.

Diğer canlılarda niye böyle özellikler olmadı diye soracak olursanız her canlı türü kendi evrimsel süreci, genetik altyapısı ve kendi çevresel baskıları ve bu çevresel baskıların bu baskıların zamansal sırası çerçevesinde evrimleşir. Dolayısı ile evrimsel süreci etkileyen çok faktör vardır. Her evrimsel dalda bambaşka kombinasyonlar, başka canlılarda hiç var olmayan çevresel baskılarla birlikte etki etmiştir ve o canlıları ayırt edici başka özellikler evrimleşmiştir. Her tür, kendi evrimsel geçmişi çerçevesinde incelenmeli.

Üstünlükle neyi kastettiğinize bağlı.

Sadece zekanın insanları daha üstün kılacağını düşünmüyorum. Zaten insanların diğer canlılardan daha üstün olduğunu savunacak çoğu kişi de bunu sadece zekadan dolayı söylemez. İnsanlar bilimle, sanatla, felsefeyle uğraşabiliyor; uygarlıklar kurabiliyor, ahlaki kavramlar üzerinde düşünüp ahlaki gerekçeleri tartarak eylemlerde bulunabiliyor, dahası insanlar muhtemelen diğer hayvanlardan çok daha fazla ve yoğun duyguya, genel olarak da çok daha zengin/detaylı bir zihinsel yaşantıya sahip. Hayatta kalma açısından, dayanıklılık açısından ve bir takım 'yerel' fiziksel/zihinsel yetenekler açısından bizden daha üstün varlıklar olabilir. Ancak genel olarak bir varlığı değerli kılan şeyler her neyseler insanlar olarak bunlara daha fazla sahibiz ve bu da objektif bir şeymiş -yani sadece bizim kayırmacılığımızdan kaynaklanmıyormuş- gibi görünüyor. Bir insanla başka bir hayvan yangında mahsur kalsa kimin kurtarılmasının daha makul olacağı çok daha bariz görünüyor. 

Sadece zekanın neden yetmediğine bir örnek vereyim. Diyelim ki Dünya'ya uzaylı bir varlık geldi ancak bizlerin IQ testlerinde kullandıkları dışındaki zihinsel yetilerden hiçbirine sahip değil. Üstelik bu varlığın IQ puanı da hepimizden daha yüksek olsun. Böyle bir varlığın insandan daha değerli olduğunu düşünmezdik. Mesela ahlaki fail olmamak, yani ahlaki nedenleri tartarak ahlaki kararlar verememek ve pek çok duyguya sahip olamamak bu varlığın çok büyük bir handikapı olurdu bizlere kıyasla. Ama bahsettiğim çok sayıdaki yetiye bizlerden çok daha fazla/efektif bir şekilde sahip olan bir varlık olsaydı onun insanlardan çok daha değerli olacağını söyleyebiliriz. İnsanlar bir bakıma bunu Tanrı için söyler mesela. Var olması durumunda Tanrı herhangi bir insandan çok daha değerli olurdu. 

Rasyonalite (ya da düşünme) kapasitesinin değersel açıdan özel bir yeri olup olmadığına dair bir tartışma gerektiriyor bu soru. Diğer hayvanların bizden üstün yanları gerçekten var; bazıları bizden çok daha hızlı koşabiliyor, bazı hayvanların kısa süreli hafızası bizden daha iyi, bazıları uçabiliyor vb. Peki akıl kapasitesinin bunlardan ayrı olduğunu (ve bir bakıma, nihai olarak üstün olduğunu) düşünebilir miyiz? Bence bu gayet olası görünüyor. Neden?

Akıl kapasitesi demek, neden ve sonuçları değerlendirebilmek, ahlaki sorumluluk alabilmek, yaratıcı aktivitelerde bulunabilmek, değer üretimi yapabilmek, entelektüel araştırmalarda bulunabilmek demek. İçsel yahut araçsal değeri olan şeylere ulaşmada ve ortaya çıkarmada, dahası bunu bilinçli olarak yapmada asli rolü var. Diyelim, yaşama kapasitesi sonsuz gibi görünen Su Ayıları (Tardigrada) ile ortalama 80 yıl gibi çok kısıtlı bir ömre sahip insanı nasıl karşılaştırıp insanın daha üstün olduğunu söyleyebiliriz? Su Ayıları'nın sonsuz ömrü olsa da,  bu ömürlerinde değer yaratımı ve keşfine dair herhangi bir şeyi (özellikle bilinçli olarak) yapmamalarından dolayı. Sokrates'e atfedilen "Sorgulanmayan yaşam, yaşamaya değmez" sözü (biraz dramatik olsa da) duruma uygun bana kalırsa. 

Bunu insanmerkezcilik değil bu arada, akıl merkezcilik. Eğer en az bizim kadar zeki uzaylı türleriyle karşılaşırsak, onların hayatının da en az bizimki kadar değerli olduğunu söylemek hiç abes kaçmaz.