Dolanıklıktaki şaşırtıcı kısım nedir? Bir ayakkabının sağ tekini bulduğumuzda henüz bulamadığımız tekinin sol teki olduğunu anlamamız gibi değil mi?

Çünkü dolanıklık, verdiğiniz örnekteki gibi bir şey değil: Daha iyi bir örnek olarak ikimizin de yazı-tura attığını düşünün. Benim attığım para, sizin attığınız paradan tamamen bağımsız, öyle değil mi? Ama bunlar dolanık olsaydı, ben yazı attığımda siz tura atmak zorunda olurdunuz (ve tam tersi).^[1] Kuantum dolanıklık böyle bir şey. Sadece bu da değil: Elektronlar gibi kuantum parçacıklar, aynı anda hem yazı hem turaymış gibi davranıyorlar.

Kuantum bir olayı klasik dünyadan örneklerle anlatmanın en büyük sıkıntısı bu: Dolanık parçacıklar mesela eldiven veya ayakkabı çiftleri gibi değiller. Her analoji gibi bu analoji de eksik; ama aynı zamanda bu, sorunuzdan da görüldüğü üzere, yanıltıcı bir algıya da neden oluyor.

Eldivenler ve ayakkabı çiftleri, her zaman tek bir durumda oluyorlar: "sağ tek" ve "sol tek". Hiçbir eldiven/ayakkabı, aynı anda hem sol tek hem sağ tek olmuyor. Keza, bunların birini bir kutuya, diğerini diğer kutuya koyup da bilmeyen birine gönderdiğinizde, o kutunun içindeki eldiven "siz gözlem yapana kadar hem sağ hem sol tek" de olmuyor. Klasik dünyada sözünü ettiğimiz olasılıklar (örneğin "Bu kutunun içinde eldivenin/ayakkabının sol tekinin olma ihtimali %50'dir" dediğimizde), bir bilgi eksiğinden söz ediyoruz. Halbuki objektif bir gerçeklik olarak o kutunun içinde hangi tekin var olduğu net bir şekilde biliniyor.

Kuantum dünyaya indiğimizde, işler klasik fizikteki gibi çalışmıyor. Mesela elektron, Dünya'nın etrafında dönen Ay gibi bir şey değil! Elektron dediğimiz şey, elektromanyetik alandaki dalgalanmanın öbeklenebileceği bir dizi olasılıklar bulutu... Dolayısıyla elektronun konumuna dair belirsizlik, bizim bilgisizliğimizden kaynaklanmıyor.^[2] O elektron ve özellikleri (konumu, spini, vs.) gerçekten bir süperpozisyon hâlinde. Bell Eşitsizliği Teoremi ve buna yönelik (artık Nobel ödüllü) deneyler, bunun Einstein'ın da iddia ettiği gibi salt bir bilgisizlikten ("gizli değişken"nden) kaynaklanmadığını gösterdi.

Kuantum dünyada "gözlem/ölçüm yapmak" demek, "kutuyu açıp içine bakmak" demek değil. Çünkü klasik dünyada kutuyu açıp içinde eldivenin/ayakkabının sol teki mi yoksa sağ teki mi olduğuna baktığınızda, oradan sadece bilgi alabiliyorsunuz. Sizin gözleminiz, kutu içinde olan biten hiçbir şeyi değiştirmiyor. Ama kuantum dünyada "gözlem/ölçüm" dediğimiz şeyin bir etkisi, bir anlamı var: Gözlemi yapan kişiyle gözlemin yapıldığı şey, gözlem anında aynı sistemin parçaları hâline geliyor. Dolayısıyla elektronun spini veya konumu, gözlemi yapanın gözlemiyle ilişkili oluyor (kutudaki ayakkabı/eldivenden farklı olarak).

Dolayısıyla konuyu anlamak için şunu her zaman hatırlayın: Elektronlar (veya diğer kuantum parçacıklar) için olasılık, fiziksel bir gerçekliğe karşılık geliyor. Klasik dünyada olasılık, sadece bilgi eksikliğine karşılık geliyor, gerçekte var olan bir realizmi tanımlamıyor. Zaten kuantum fiziğinin klasik dünya algımızı bozması da bundan kaynaklanıyor: "Olasılık" dediğimiz şey, matematiksel bir ifade olmaktan çıkıp, fiziksel bir gerçekliğe dönüşüyor.

Tabii ki işin içine kuantum fiziğinin yorumları girince bu açıklamanın alternatiflerini üretmek mümkün oluyor. Ama kuantum dolanıklık nesneler galaksiler kadar uzaklaştırılmadan önce, zaten iki durumun her ikisine de sahipler. Dolayısıyla baştan bir elektron yukarı-spin, diğeri aşağı-spin halinde de sadece biz bunu bilmiyor değiliz: Her iki elektron da her iki spine de aynı anda sahip!

Dolayısıyla galaksinin öteki ucunda gözlem yapıldığında ve bu gözlem nedeniyle elektronun spini kesin olarak belirlendiğinde ("dalga fonksiyonu çöktüğünde"), anca o andan itibaren diğerinin de ne olması gerektiği belirlenebiliyor.

Dediğim gibi, süper-determinizm gibi yorumlar buna bambaşka açıklamalar yapıyorlar. Yukarıdaki, klasik Kopenhag Yorumu çerçevesinde yapılan, standart açıklama. Bu konuda şu videoyu izleyebilirsiniz.