SORU: "Bir ülke, borçlarını veya her türlü ödemelerini yapmak için neden istediği kadar para basmaz?"
Böyle para basmak 4-e bölünmüş pizzayı 8-e, 16-ya, 32-ye 64-e bölerek 'çoğaltmak' gibi. Pizzayı böldükçe elinde daha çok "pizza parçası" var ama elindeki pizza miktarı hala aynı.
Ama o kadarıyla kalsa iyi, ek para basmanın yarattığı çok büyük sorunlar var. Yol açtığı ilk sorunlardan biri arz-talep dengesini değiştirmesi, bu da hiper-enflasyona yol açıyor. Para elinde bulunan malın değerine göre oluyor. 10 liralık mala 20 lira basarsan da olur ama bu sefer eskiden 10 liraya ne alıyorsan aynı şeyi 20 liraya alırsın ama sorun bununla da bitmiyor. Neden iç borçları öyle ödeyemiyoruz? En basit en pratik bir olaydan hayali örnek vermeğe çalışayım:
Şöyle hayal edelim, diyelim ki bir hükumetin memur maaşlarını ödeyecek parası yok kasasında, memur maaşlarını ödeyebilmek için 10 milyar lira gerekli. Bu miktarı bastın, 10 milyar lirayı dağıttın memurlara artık maaşlarını aldılar. Sisteme var olandan dışarı para encekte etmiş olduk, peki ne oldu şimdi? Eskiden var olan miktara göre 10 milyar fazla ilave para girdi. Peki, bu 10 milyar dolaşıma girince ne olur? Bu 10 milyarı alanlar parayı sadece cebinde tutmuyor, harcama yapıyor, harcama yapması demek de talebin artması demek, talep artarsa fiyat artmış oluyor ve geri dönülmez bir döngüye giriyor sistem ve her seferinde enflasyon artmaya devam ediyor. Daha da örneklendirmek gerekirse bu ekstra 10 milyarı elinde bulunduran memurlar en basitinden hepsi ekmek alacak, ekmek talepleri arttı demek bu, talep artarsa ne olur? Fiyat artar. Aklına şöyle soru gelebilir: Encekte edilmiş parada fiyat artıyor da normal yoldan maaş alınca da ekmek alacak, o zaman niye fiyat artmıyor? Fark şu: normal yoldan maaş verince sistemdeki 10 milyar lira para başkasında (mesela pazarcı esnaf diyelim) iken memura geçmiş oluyor ve dolayısıyla o 10 milyar para pazarcıdan çıktı ve memura geçti normal yolda, sonuçta sistemdeki para miktarı değişmedi ve o 10 milyar lira ile pazarcı ekmek talebinde bulunamıyor ama encekte ettiğin parada ise hem pazarcıda hem memurda para var, ek 10 milyar var. Hem pazarcı hem memur 10 milyar para ile talepte bulunuyor bu sefer ve talebi temin edebilmek için fiyat artıyor.
Şimdi bunu tüm alanlarda hayal et, bu memurlar gidip kıyafet alacak kıyafet fiyatı artar. Peynir alacak. Bu sadece encekte edilmiş yapay para ile alakalı durum değil, mesela Sultan Mansa Musa hacca giderken Mısırda öyle bir harcama yapmış ki sanki para encekte edilmiş gibi Mısırda hiper-enflasyon ile ekonomi çökmüş, dışarıdan aniden para aktı ülkeye ve talep inanılmaz arttı adeta yapay para encekte edilmiş gibi.
Yakın tarihte Zimbabwe bu olayı tecrübe etti, para bastılar kendileri ve 30 ABD doları 100 trilyon Zimbabwe parasına eşit oldu en son. Ülkedeki para banknotları trilyonlar ile basılmaktaydı.
Anlayacağımız ilave para encekte etmekteki sorun sadece rakamları değiştirmek olur en iyi ihtimalle, her şeyin fiyatını değiştirmek. 5 liraya aldığın kalemi artık 10 liraya alırsın, eskiden 5 liraya alınan her şey artık encekte ettiğin yüzdeye göre o kadar yükselir ve dolayısıyla aynı durumu gelir.
