Şive (Diyalekt) Nedir? Lazca Üzerinden Bir Anlatım...

Diyalekt (ya da lehçe), bir dili konuşan kişilerin sözcükleri ifade ediş biçimlerinin birbirinden farklı olması durumudur. Genellikle coğrafi konuşma desenlerine işaret etmek için kullanılsa da, kimi zaman sosyal sınıflar arasındaki dil farklarını da belirlemeye yarayabilir. Bu tür şivelere "sosyolekt" adı verilir. Sosyolinguistik bilimi çerçevesinde şiveye bakılarak bir bireyin nerede yaşadığı, sosyoekonomik durumu, etnik kökeni veya anadili anlaşılabilir. Bu karikatürde ele alınan Karadeniz Türkçesi, çoğu zaman Lazca (ya da Laz Türkçesi) ile karıştırılır. Unutmamalıdır ki Artvin-Trabzon arasında sıklıkla duyulan Karadeniz Türkçesi, Lazca ile aynı şey değildir. Gelin Lazcayı çok kısaca tanıyalım:

Yiğit Özgür

Lazca, Karadeniz'in güneydoğusunda, Türkiye'nin kuzeybatısında, kabaca Melyat'tan Gürcistan sınırına kadar olan bölgede (bu bölgeye 1925 yılına kadar Lazistan denmekteydi) yaşayan Türk ve Laz halkalarının konuştuğu yerel dildir. Türkiye'de Lazca konuşan 20.000 civarında insan olduğu tahmin edilmektedir. Lazca, Güney Kafkasya dilleri (Kartvelyen Diller) arasında yer almaktadır ve diğer kardeşleri Gürcüce, Megrelce ve Svancadır. 

Lazca, Kartvelyen Diller'in Zan dalı altında, Megrelce ile birlikte kategorize edilir. Bu iki dil birbirine son derece yakındır; öyle ki, kimi dilbilimciler bu iki dilin aynı dilin farklı varyasyonlarından ibaret olduğunu düşünmektedir. Ne var ki genel literatürde 500 yıldır bir arada yaşayan bu iki dil grubu halen ayrı sayılmaktadır ve Lazcanın da giderek Trabzon Türkçesine evrimleştiği düşünülmektedir.

Kartvelyen dil grubunun tarihi MÖ 2500-2000'li yıllara kadar gitmektedir. Lazca, 35 harften oluşan, Türkçenin bir uzantısı olan ve tarihi 10. yüzyıla kadar giden Mkhedruli Alfabesini kullanmaktadır. Bu alfabe içerisinde q ve x gibi Türkçede bulunmayan Latin harfleri bulunduğu gibi, fırlatmalı k (ǩ), kapantılı p (p') gibi özel harfler de bulunur. Ayrıca dz sesinin birleşiminden oluşan ž gibi birleşim harfleri de bulunmaktadır. 

Lazcanın 5 ayrı lehçesi bulunmaktadır: Arhavi ve Fındıklı civarında konuşulan Arkabuli; Pazar'da konuşulan Atinuri; Ardeşen ve Çamlıheşin'de konuşulan Art'aşenuri, Düzköy'de konuşulan Çxaluri ve son olarak, Hopa ve Batum'da konuşulan Xopuri. Kimi zaman bu gruplar sadece Doğu ve Batı lehçeleri olarak iki ana grupta da incelenebilir. Bu lehçeler birbiriyle pek de benzer değildir. Örneğin Türkçedeki "seviyor" sözcüğü Pazar bölgesinde "alimben", Ardeşen'de "aropen", Arhavi'de "oroms", Hopa'da "qorops" olarak geçmektedir.

Türkiye'deki dil zenginliği her ne kadar heyecan verici ve ilgi çekici olsa da, ne yazık ki bu dillerin baskılanması, unutulması, dışlanması gibi unsurlar sebebiyle aşınması son derece üzücüdür. Bir ülkedeki dil zenginliği, o ülkedeki görüş zenginliğinin en önemli yansımalarından birisidir. Çeşitli sebepler ve bahanelerle bunları unutmaya ve unutturmaya çalışmak yerine, kültürümüzün vazgeçilmez parçaları olarak görmeli, onları anlamayı, öğrenmeyi, paylaşmayı içsel bir hobi olarak görmeliyiz. 

Ǩai ndğalepe.