Sibirya kaplanı (Panthera tigris tigris)

Gözlem Bilgileri

Süha Derbent'in Evrim Ağacı'nda Yaşam Ağacı projesine katkı sağladığı nefes kesici Sibirya kaplanı (Panthera tigris tigris) gözlemlerinden birkaç tanesine tanıklık ediyorsunuz! Gözlemler ABD Montana'daki koruma altında olan birey üzerinde yapıldı.

Tanım ve Genel Bilgiler

Kuzenleri arasındaki en büyük kedi ve apeks avcıdır. Sibirya kaplanı dışındaki diğer bir adı ise Amur kaplanıdır. Kendileri yaşayan en iri kedilerdir. Fakat aslan (Panthera leo) baba ve kaplan (Panthera tigris) anneden meydana gelen liger isimli hibrit (melez) birey bazen Sibirya kaplanlarından büyük oldukları rapor edilmiştir. Bunun tam tersi durumda doğan tigon ise liger kadar büyük olmayabiliyor. Zaten anne aslanın bir erkek kaplanı kabul etmesi son derece nadir görülür. Günümüzde yaşayan kaplanlar, soyu tükenmiş dev kediler kadar büyüktürler ve 3.3 metreye kadar uzayan, 300 kg ağırlığa erişen bireyler görülebilir. Kayıtlara geçen en büyük bireylerden biri yaklaşık 3.5 metre ve en ağır birey ise 465 kg ağırlığındadır. Köpek dişleri (canine) yaklaşık 10 cm uzunluğundadır. Gücü ve saldırganlığı yanısıra, vücudundaki kırmızı/turuncu renk üzerindeki sivri siyah çizgilerle tanınır. Genel olarak Panthera cinsinin en meşhur ortak özelliği, anatomilerinin güçlü kükreme sesi çıkarmaya uygun olmasıdır. Bunun olabilmesinin temel sebebi hyoid kemiğinin tamamlanmamış kemikleşmesidir. Ayrıca yeni çalışmalar, ses kutusunun da kükremek üzere özelleştiğini morfolojik olarak ortaya çıkarmıştır. Vahşi doğada 10-15 sene, koruma altında 20 sene kadar yaşayabilir. Genellikle vücutlarında 100 kadar çizgi bulunur. Alt tür varyasyonlarına göre ölçüler değişebilse de, genellikle 70-120 cm omuz yüksekliğine erişebilirler.

Süha Derbent

Gözleri, geceleri de görebilmek üzere oldukça iyi adapte olmuştur. Işığı retinaya daha fazla yansıtan tapetum lucidum isimli bir tabaka bulunur. Aynı zamanda gece görmeyi sağlayan retinadaki çubuk (rod) hücrelerinin de oranı fazladır. Böylece geceleri insanlardan 6 kat daha duyarlı görüşe sahiptirler. Beş parmaklı patileri bulunan, tırnaklar yürürken retrakte (geri çekilmiş) halde olan kısmen basık suratlı plasentalı memelilerdir. Vücutları esnek ve oldukça kaslıdır. Ön uzuvlar kuvvetli kavrama kabiliyetine ve keskin pençelere sahiptir. Patilerdeki pedler (yastıkçıklar) birleşerek karakteristik 3 loblu görünüm verir. Çeneleri güçlü ve ısırmak için evrimleşmiştir. Tırtıklı dilleri sayesinde kıllarını kolayca temizler ve etleri törpülerler. Bıyıkları (vibrissa) hassas bir şekilde direkt somatosensorial kortekse duyu iletimi sağlar. Köpekgiller (Canidae) kadar olmasa da, koku alma duyuları vomeronazal organları sayesinde oldukça güçlüdür. Kulaklar da avlarını takip etmek için iri ve hassastır. Böylece karanlıkta etrafın farkındadırlar. Ayrıca bıyıklar kaşların üstünde, yanaklarda bulunsa da; çenenin altında yoktur.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Carnivora (Etçiller) takımı içerisinde Felidae (Kedigiller) ailesinde sınıflandırılırlar. Bu ailede Pantherinae ve Felinae olmak üzere iki büyük alt familya bulunur. Pantherinae (Panterler) alt familyasında kaplanlar, aslanlar, leoparlar gibi kediler varken; Felinae alt familyasında çitalar, pumalar ve dağ kedileri gibi türler vardır. Taksonun evrimsel olarak en eski cinsi Panthera, en yeni cinsi ise Felis'tir. Günümüzde Panthera cinsi aslan, kaplan, jaguar ve leopar gibi yaşayan en büyük kedileri barındıran cinstir. Kaplan, Panthera tigris türü olarak sınıflandırılır. Sibirya kaplanı ise diğer bütün Asya anakarasında yaşayan kaplanları gibi Panthera tigris tigris alt türüdür. Yani henüz ayrı bir tür olarak atanması için gerekli filogenetik farklılığa sahip değildir. Ayrıca 20. yy'ın sonlarında nesli tükenen Hazar (Caspian) kaplanı da Panthera tigris tigris alt türüdür. Müzelerden alınan 20 kemik örneğinde yapılan araştırmalar sonucu yaklaşık 200 sene önce coğrafyaları izole edilmiş Sibirya kaplanları oldukları anlaşılmıştır. Asya anakarasında yaşayan bütün kaplanlar Panthera tigris tigris isimli tek alt türde sınıflandırılır! Bu izolasyon, varyasyon farkı oluştursa da alt tür veya tür seviyesinde herhangi bir evrimsel değişime sebebiyet vermemiştir. Tıpkı bütün insanların Homo sapiens sapiens alt türünde sınıflandırılması gibi...

Fakat bu konu biraz tartışmalı. Zira 2018’de yayımlanan genetik araştırmaya göre Asya ana karası içerisinde bile gen akışını engelleyen süreçler olduğu savunuluyor. Çünkü Güney Çin popülasyonunun, Bengal popülasyonundan ziyade bir ada popülasyonu olan Sumatra popülasyonuna daha yakın olduğu raporlanmış. Vücut büyüklüğü ile ilişkili olan ADH7 isimli bir genin hem Sumatra kaplanında hem de Güney Çin popülasyonunda seçilim gösterdiği görülmüş. Bu durumda yaklaşık 110.000 yıl önce evrimleşen Panthera tigris türü, ağırlıklı olarak coğrafik parametreler kaynaklı Asya ana karasında yeterli gen akışına sahip olmamış olabilir.^[4]

Süha Derbent

Panthera cinsinin Asya'da, 3.8-2 milyon yıl önce evrimleştikleri düşünülmektedir. Ancak evrimleşme sıraları halen belirgin değildir ve üzerlerindeki çalışmalar sürmektedir. Daha önceye gidersek Pantherinae alt ailesinin, Felinlerden ayrılmasının 6-10 milyon yıl önce gerçekleştiği düşünülmektedir. Ondan önce kediler, misk kedileri ve sırtlanların ortak atası, günümüzden 30 milyon yıl kadar önce yaşamış olan Haplogale isimli cinstir. Kedilere ait bazı özellikler taşımakla birlikte, hala tam olarak bir kedigil olduğu söylenemez. Daha sonra, erken Miyosen'de, 25 milyon yıl kadar önce Proailurus julieni evrimleşmiştir. Bu türün misk kedisigillere benzer özellikleri bulunmaktadır ancak kafatası ilk defa kedigillerinkine doğru evrimleşmeye başlamıştır. Bu türün ilk başta bir Proaurilus cinsi olduğu sanılmış, bu isim o yüzden verilmiştir. Ancak günümüzde yapılan yeni araştırmalar sonucunda Proaurilus'un atası olduğu bilinmektedir; ancak halen adı değiştirilmemiştir.

Daha sonra, 24 milyon yıl kadar önce gerçek bir Proaurilus türü olan Proaurilus lemanensis evrimleşmiştir. Bu tür, bilinen ilk kedi türü olarak kayıtlara geçmiştir. Kafatası günümüz kedigilleriyle neredeyse tamamen aynıdır ve bulbları oluşmaya ve kemikleşmeye başlamıştır. Daha sonra, günümüzden 20 milyon yıl kadar önce Pseudoaelurus cinsi evrimleşmiştir. Bu tür, atalarına oldukça benzemekle birlikte, yapısal olarak modern kedilere doğru bir adım daha atılmıştır. Ardından, 18 milyon yıl kadar önce evrimleşen Dinictus, günümüz Felinae alt ailesine, yani puma ve çitaları barındıran aileye benzemeye başlamıştır. Son olarak keşfedilen Hoplophoenus, kedilerin ortak atasından kılıç dişli kedilere geçiş türü olarak kayıtlara geçmiştir. Eklemekte fayda var, Smilodon cinsi gibi kılıç dişli kediler, genel kanının aksine aslında günümüz kedigillerin atası değildir! Yakın akraba bile değillerdir. Yaklaşık 20 milyon yıl önce soy hatları günümüz büyük kedilerden ayrılmış ve nesilleri tükenmiş memelilerdir. Bu yüzden "kılıç dişli kaplan" veya "kılıç dişli aslan" ismi yanlış oluyor. Aslında doğrusu sadece "kılıç dişli” veya “kılıç dişli kedi” demek. Kedigillerin evrimi hakkında yazdığımız ayrıntılı makalemize buradan ulaşabilirsiniz.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Kaplanlar (Panthera tigris) Asya'da yayılmış kedi türleridir. Sibirya kaplanı ise Rusya'nın uzak doğusunda, Primorsky'in güneybatısının Amur nehri civarındaki Sikhote-Alin dağlık kesimlerinde yaşar. 2005 senesinde Kore'ye kadar indikleri rapor edilmiştir. Fakat yaşam alanlarının tahrip edilmesi ve yasak avlanma sonucu tekrardan biyocoğrafyaları kısıtlanmıştır. Günümüzde Çin'in kuzeyinde ve Kuzey Kore'de görülme ihtimalleri az da olsa bulunur.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Yaşam alanlarının azalması ve yasak avlanma nedeniyle IUCN Kırmızı Liste'de EN (Endangered) olarak sınıflandırılırlar. Yani nesilleri tehlike altında olan alt türlerdir. Sene 2005 civarında 331-393 adet birey bulunurken; 2015'ten sonra alınan radikal koruma kararları ışığında doğadaki sayıları 562'ye ulaşmıştır. Günümüzde bu sayı içerisinde 100 tane yavru (cub) da bulunmaktadır.

Davranış ve Etoloji

Yüksek sesli kükremeleri ile bilinirler. Cinsler arası kavgalar içerisinde sık sık ayılarla yolları kesiştiği bilinmektedir. Genellikle Asya siyah ayılara, kahverengi ayılardan daha az saldırdıkları görülmüştür. Zira Asya siyah ayıları ağaçlara tırmanabilir ve açık arazilerde sık rastlanmazlar. Muhtemelen biyocoğrafya kesişmelerinden veya av rekabetinden ötürü birbirlerine saldırmaktadırlar. Öyle ki Sibirya kaplanları, kendilerinden büyük kahverengi ayıları öldürdükleri rapor edilmiştir. Pusu kurma ve sessiz avlanma taktikleri bu karşılaşmada kaplanları bir adım öne taşıyor. Aynı şekilde Sibirya kaplanları, kahverengi ayının kafasının üzerine sıçrayarak, ters pozisyonda ayıya karşı saldırı hakkı tanımıyor. Ardından iki pençesi ile boğazına sarılarak, omurgasına bir ısırık ile ayının hayatını sonlandırabiliyor. Ayının yağ oranı fazla olduğu başlıca sırt ve kasık bölgeleri ile beslenirler. Diğer yandan durum her zaman böyle sonlanmaz, bunun aksi de geçerli. Çünkü yetişkin bir kahverengi ayının, genç ve yetişkin dişi Sibirya kaplanını öldürdüğü 4 vaka rapor edilmiştir. Ayrıca av rekabetinden ötürü kaplanların kurt sayılarını da azalttığı rapor edildi. Aynı şekilde Sibirya kaplanlarının Avrasya vaşağı veya sadece "vaşak" olarak bilinen Lynx lynx türünü de avladığı rapor edilmiştir.

Süha Derbent

Diyet ve Metabolizma

Etçil (karnivor), hatta hiperkarnivor memelilerdir. Enerji ihtiyaçlarını karşılamak için diğer etçil memelilere nazaran daha fazla et tüketmeleri gerekir. Yaşadıkları biyocoğrafyada av popülasyon yoğunluğu düşük olduğundan ötürü kilometrelerce yürüyerek besin aramak zorundadırlar. Bu da bütün diğer kaplanlara nazaran daha büyük alana yayıldıklarını gösterir. Biyocoğrafyalarındaki popülasyonları genellikle somon ve tavşan gibi ufak hayvanlardan oluşsa da diyetleri arasında Manchuarian wapiti (Cervus canadensis xanthopygus), Sibirya misk geyiği (Moschus moschiferus), uzun kuyruklu goral (Naemorhedus caudatus), sığın (Alces alces), Sibirya karacası (Capreolus pygargus) ve yaban domuzu (Sus scrofa) gibi türler bulunabilir. Hatta öyle ki ufak boyutlardaki Asya siyah ayı (Ursus thibetanus) ve Ussuri kahverengi ayı (Ursus arctos lasiotus) bile avlayabilirler. Yapılan bir araştırmada bölgedeki kaplan popülasyonunun wapiti popülasyonu ile ölçülebildiği fark edilmiş. Tahmini olarak wapiti (Cervus canadensis) popülasyonunun az olduğu bölgelerde Sibirya kaplanları (Panthera tigris tigris) de az görülüyordu. Fakat şöyle ki, tür çeşitliliğinin bol olduğu biyocoğrafyalarda kaplanlar, daha çok ufak avları tercih ediyorlar. Bu durum mantıken enerji ihtiyaçları açısından da daha verimli olacaktır. Zira avlanırken sarfedecekleri enerji, edinecekleri enerjiden az olacaktır. Kışın haftada 1 kere avlandıkları ve günde ortalama 10.3 kg et tükettikleri hesaplanmıştır.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Birçok kültürde kutsal görülmüşlerdir. Güney Kore'nin simgesel hayvanıdırlar. Tahrik edilmedikleri sürece insanlara karşı zararsızdırlar. Genellikle tuzaklara takılan yaralı kaplanlar agresifleşiyor. Hatta doğal ortamlarında insan kokusu aldıklarında ortamdan uzaklaşırlar. Zira diyetleri arasında insanlar bulunmaz. Tıpkı köpekbalıkları gibi. Hatta köpekbalığı saldırılarının neredeyse hepsi merak veya yanlış anlaşılmadan dolayı olur. Buna rağmen tarihte kaplan saldırıları sonucu hayatını kaybeden kişiler vardır. Bu saldırılardan biri 1867 yılında, 21 kişinin ölümü ve 6 kişinin yaralanması ile gerçekleşti. Japon emniyetine göre 1928 yılında kaplanlar sadece 1 ölüme sebebiyet vermişken leoparlar 3, yaban domuzları 4 ve kurtlar 48 ölüme neden olmuştur. Rusya'da 20. yy'da sadece 6 saldırı vakası tahrik edilmeden gerçekleşti. Üstelik kaplanlar, avladıkları insanları yedi. Genellikle hayvanat bahçesi için yakalanmaya çalışılan bireylerin saldırdıkları gözlemleniyor. 1997 yılında yaralı bir Sibirya kaplanı iki kişiye saldırdı ve onları tüketti. Daha sonra incelenen ölümler ardından kaplan takip edildi ve ekip tarafından öldürüldü. 2013'de Almanya'da bir hayvanat bahçesinde, yemek verdikten sonra kapıyı kilitlemeyi unutan görevli, Sibirya kaplanı tarafından hırpalanarak öldürüldü.

Etimoloji

Panter, kelime anlamı olarak "sarımsı hayvan" demektir. Kaplan kelimesinin kökeni tam olarak bilinmese de birçok eski dilde tigris, tigre, tigras şeklinde kullanılmıştır. Muhtemelen Farsça'da "keskin, sivri" anlamından geldiği tahmin edilmektedir. Carl Linnaeus, Felis tigris türü içerisinde Systema Naturae isimli meşhur eserinde sınıflandırmıştır. Fakat daha sonra 1929'da Reginald Innes Pocock isimli taksonomist Panthera tigris isimli cinse atamıştır. Söz konusu alt tür ise eskiden Coenraad Jacob Temminck tarafından Felis tigris altaica alt türü içerisinde sınıflandırmıştır. Fakat 2017'de yayımlanan çalışmanın ışığında Asya anakarasında yaşayan bütün kaplanlar Panthera tigris tigris isimli tek alt türde toplanmıştır.

Uyarı: Bu içerikteki görseller, vahşiyaşam fotoğrafçısı Süha Derbent tarafından, Evrim Ağacı'nın "Yaşam Ağacı" projesi için hibe edilmiştir. Fotoğrafların izinsiz olarak kopyalanması, dağıtılması ve kullanılması kesinlikle yasaktır. Tüm hakları saklıdır.