Şempanzeler de İnsanlar Gibi Karmaşık Eylemleri Koşullara Göre Düzenleyebiliyor!

PeerJ dergisinde yayımlanan bir çalışma, insan dilinin ve teknolojik kültürünün temelini oluşturan yeteneklerin, milyonlarca yıl önce insanlar ve kuyruksuz maymunlar ayrılmadan önce evrimleşmiş olabileceğini öne sürüyor.^[1]

Pek çok insan davranışı, diğer hayvanlarınkinden daha karmaşıktır ve bir dizi karmaşık eylemin gerçekleşmesini içerir. Bu, konuşmak veya alet üretmek olabilir. İnsanlar, bu eylemleri gerçekleştirirken aynı zamanda davranışları hiyerarşik parçalara göre düzenleme ve birbirinden uzak öğeler arasındaki ilişkileri anlama becerisine de sahiptir.

Bir fincan çay ya da kahve yapmak gibi görece basit insan davranışları bile önce su ısıtıcısını kaynatmak, ardından suyu dökmek gibi doğru sırayla bir dizi eylemin gerçekleştirilmesini gerektirir. Bu görevleri ise daha küçük ve temel parçalara böleriz. Bu örnekte parçalar "tut", "çek", "çevir", "dök" şeklinde olacaktır.

Daha da önemlisi, bir iş yaparken bazı eylemleri kesintiye uğratarak başka eylemler yapmak zorunda kalabiliriz. Bunu, işe devam etmeden önce dökülen sütü temizlemek zorunda kalmak gibi de düşünebilirsiniz. Şimdiye kadar eylemleri esnek bir şekilde düzenleyerek gerçekleştirebilme yeteneğinin yalnızca insanlara özgü olup olmadığı veya diğer primatlarda da mevcut olup olmadığı bilinmiyordu.

Yeni çalışmada araştırmacılar, bizim en yakın akrabalarımız olan vahşi doğadaki şempanzelerin alet kullanımı sırasında yaptıkları eylemleri gözlemledi ve eylemlerin basit refleks benzeri tepkilerden ziyade benzer özelliklere sahip bir dizi organize işlem halinde olup olmadığını araştırdı. Araştırma, Oxford Üniversitesi liderliğinde Birleşik Krallık, ABD, Almanya, İsviçre ve Japonya’dan uluslararası bir işbirliğiyle yürütüldü.

Yeni çalışmada araştırmacılar, en yakın akrabalarımız olan şempanzelerin alet kullanırken sergiledikleri hareketleri ve bu hareketlerin, basit refleks benzeri tepkilerden ziyade, benzer özelliklere sahip bir dizi organize işlem halinde olup olmadığını araştırdı.

Çalışmada ekip, Gine’deki Bossou ormanında, sert kabuklu fındıkları çekiç ve örs taşları kullanarak kıran vahşi şempanzelerin onlarca yıllık video görüntülerinden oluşan bir veri tabanından faydalandılar. Bu, vahşi doğadaki herhangi bir hayvanın belgelenmiş en karmaşık doğal alet kullanımı davranışlarından biridir. Araştırmacılar, şempanzelerin gerçekleştirdiği eylemlerin sırasını kaydetti; örneğin, fındığı tutma, ellerden geçirme ve örsün üzerine koyma gibi aşamaları içeren bu sıralamalar, toplamda 300’den fazla fındık için yaklaşık 8.260 eylemi kapsıyordu.

Araştırmacılar son teknoloji istatistiksel modeller kullanılarak şempanzelerin ardışık eylemleri arasındaki ilişkilerin insan davranışlarında bulunanlarla eşleştiğini belirledi. Yetişkin şempanzelerin yarısı, eylemlerin basitçe ve düz bir şekilde bağlanması durumunda sergilemeleri beklenenden çok daha ileri düzeyde işlemler yapabiliyordu. Bu kanıtlar, şempanzelerin yapacakları eylem parçalarını planladıklarını ve koşullara göre performanslarını düzenlediğini ortaya koyuyor.

Ekip, araştırmanın bir sonraki hedefinin bu ilişkilerin eylemleri organize ederken nasıl ortaya çıktığını anlamak olduğunu belirtiyor. Bu ilişkiler, örneğin şempanzelerin yaptıkları işe devam etmeden önce aletleri yeniden ayarlamak için biraz mola ara vermesi ya da birden fazla fındığı taş aletlerin önüne getirip ardından hepsini tek bir uzun işlemde kırması gibi davranışları içerebilir. Bu tür davranışlar, en yakın akrabalarımızın da bizim gibi bir beceri esnekliğine dair daha fazla kanıt sağlayabilir.

Buna ek olarak sonuçlar, şempanzelerin çoğunluğunun da insanlara benzer şekilde davranışlarını tekrar eden bölümler oluşturarak düzenlediğini gösteriyor. Ancak, bu durum tüm şempanzeler için geçerli değil. Bireyler arasındaki bu farklılık, davranışları düzenleme stratejilerinin insanlar için olduğu kadar evrensel olmayabileceğine işaret ediyor olabilir

Önceden Oxford Üniversitesi Biyoloji Bölümü'nde çalışan, şu anda ise Max Planck Hayvan Davranışı Enstitüsü'nde görev alan baş araştırmacı Dr. Elliot Howard-Spink şöyle anlatıyor:

Eylemleri esnek bir şekilde araç kullanma işlemlerine dönüştürebilme yeteneği, insanların küresel ölçekte başarılı işler yapabilmesinde muhtemelen kilit bir rol oynadı. Elde ettiğimiz sonuçlar, bu özelliğinin insanlar ve şempanzeler son ortak atalarından ayrılmadan önce evrimleşmiş olabileceğini ve insanların evrim sürecinde bu yetenekleri daha da üst düzeye çıkararak geliştirilmiş olabileceğini gösteriyor.

Araştırmaya katılan diğer isimlerden Cenevre Üniversitesinde Profesör olan Thibaud Gruber ise şu yorumu yapıyor:

Dil ile taş alet kullanımının birlikte evrimi, insan evriminde yeniden ilgi çeken bir konu. Çalışmamız bu tartışmaya katkıda bulunuyor. Bulgularımızın, erken dönem homininlerin taş alet kullanımıyla bağlantısı daha kolay anlaşılabilir. Ancak bunun, dil gibi diğer karmaşık davranışların evrimiyle nasıl ilişkili olduğu, gelecekteki araştırmalar için hâlâ heyecan verici bir yol olmaya devam ediyor.

Rochester Üniversitesi'nden ortak araştırmacı Prof. Dora Biro ise şunları ekliyor:

Batı Afrika şempanzelerinde taş alet kullanımı gibi vahşi hayvanlarda görülen kültürel davranışların doğayı koruma faaliyetlerine dahil edilmesi gerektiği giderek daha fazla kabul görüyor. Vahşi şempanzeler ve kültürleri kritik tehlike altında. Ancak bu çalışmamızla en yakın akrabamızdan kendi evrim tarihimiz hakkında ne kadar çok şey öğrenebileceğimizi özellikle vurguluyoruz.

Birçok büyük kuyruksuz maymun türü, ustalık ve teknik gerektiren beslenme davranışları sergilediği için bu karmaşık eylemlere yönelik becerinin tüm maymun türlerinde ortak olarak var olması oldukça olasıdır. Yine de bunu doğrulamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Ekip de ilerleyen dönemde bu düşüncenin doğru olup olmadığını anlamak için çalışacak.

Araştırmacılar ayrıca şempanzelerin alet kullanımı sırasında eylemleri nasıl daha üst düzey bölümlere ayırdığını incelemeyi planlıyor. Yapılacak yeni araştırma, şempanzelerin alet kullanım davranışlarını oluştururken izledikleri kuralları netleştirmeyi hedefleyecek. Ayrıca bu yapıların gelişim sürecinde nasıl ortaya çıktığını ve yetişkinlik boyunca nasıl şekillendiğini araştıracaklar.