Şaman Objeleri: Şamanların Giydiği İlginç Kıyafetlerin Doğayla İlişkisi Nedir?
YouTube
Daha önceden detaylarını gördüğümüz üzere, Şamanizm inancına göre şaman, doğa üzerinde bilinmez bir güce sahiptir. Onu yararlı veya zararlı olarak kullanması kendisine bağlıdır.[1] Bu durum animistik inançlar çerçevesinde değerlendirilirse daha iyi anlaşılabilir: Doğa ile iç içe yaşayan toplulukların, hayatlarının devamı da bir nevi doğaya bağlıdır. Bu bağlılık, doğanın sunduğu veya sunmadığı nimetlerle ilgilidir. Bundan dolayı şaman gibi bazı insanların doğa üzerinde söz sahibi olabilmesi, toplum tarafından arzulanan bir durumdur. Belki de eski toplumların şamanlara inanama sebeplerinin bir tanesi de doğayla savaşabileceğine ve belki de onu alt edebileceğine dair olan inanma ihtiyacıdır.
Şamanların sahip olduğuna inanılan en önemli güç, bir hayvan formuna dönüşebildiği inancıdır. Aslında mitik zamanlarda kabilenin her üyesinin kendisini bir hayvan formuna dönüştürebileceğine inanılırdı. Sonradan bu yetenek şamanlara münhasır kalmıştır. İnanca göre, daha önceden detaylarını gördüğümüz üzere trans halindeki şaman, hayvan formunda olan atasının doğasını yaşayabilirdi. O, zamanı ortadan kaldırıp mitin söylendiği ilkel durumları tekrar oluşturabilirdi.[2] Bu olgu günümüzde yapılan bazı ibadetlerle de paralellik gösterir: Kimi ibadetlerde amaç, ibadetin yapıldığı ilk zamana dönebilmek ve onu tekrardan yaşamak ve/veya yaşatmaktır.
Eliade'nin belirttiği gibi şamanın gücü kendisini transa sokabilme yeteneği ile ilgilidir. Onun sihirli davulu onu ritimle birlikte ruhsal alemlere taşır. 18. yüzyılda Rus misyoner ve seyyahlar, Sibirya şamanlarının ruhlarla farklı ve cızırtılı bir dilde konuştuklarını söylerler.[1]
Trans boyunca, şamanın ruhunun gökyüzünde ya da yeraltı dünyasında seyahat ettiği düşünülür. Trans ya da vecd hali karakteristik bir şaman özelliğidir; Şamanizm'i diğer sihre dayalı anlayışlardan ayırır.[2]
Cook, davulla birlikte yapılan dansın psikolojik olarak erkekler için bir nevi terapi, kadınlar için ise, duygusal bir boşaltım olduğunu ifade eder.[3] Bu noktada transa girebilmek için müzikten yararlanılması önemlidir. Bu açıklamanın daha iyi anlaşılabilmesi için kendi duygu dünyamızla veya o anki ruh durumumuzla uyuşan müzikler dinlediğimiz zaman çevremizde olup biten olaylardan haberdar olamadığımız ve sanki başka bir alemdeymişçesine etraftan soyutlandığımız anı düşünebiliriz.
Bu yazıda, şamanların güçlerinin bir ifade biçimi olan objelere bakış atacağız. Bu yazıda incelenen şaman objelerine zaman ve mekana bağlı olarak yenileri eklenebilir. Biz burada temel olarak kabul edilen objelerden bahsedeceğiz.
Şaman Objeleri
Bu başlık altında incelenen şaman objelerine zaman ve mekana bağlı olarak yenileri eklenebilir. Biz burada temel olarak kabul edilen objelerden bahsedeceğiz.
Kayıt altına alınan kaya resimlerinin üzerinde tam donanımlı bir şekilde tören giysili şaman çizimi bulunmamaktadır. Ancak mevcut olan şaman çizimlerinin giysileri, Şamanizm'in dünya görüşünü açıkça ortaya koyabilecek niteliktedir.[4]
Bir şaman kıyafeti, davulu ve başlığı ile bir bütündür ve tüm bu eşyalar şamanın koruyucu ruhları olan kutsal hayvanların kılığına girebilmek için gereklidir. Tam teşekküllü bir şaman kostümü, yabani bir hayvanı ve onun sahip olduğu gücü ve hakimiyeti vurgulamaktadır.[5] İlkel insanlar büyük ihtimalle hayvan maskeleri ve kıyafetlerini büyü törenlerinden önce de kullanmaktaydılar. İnsan vücudu ya da iskeletinin kostümlü tasviri bedenin ruha geri dönüşünü güvence altına almak için olabilir.[6]
Bu kostümle birlikte şaman, hayvanların dünyasına girebilmekte ve onlara bir nevi "Benden korkmayın." ya da "Bana zarar vermeyin, benden sizden birisiyim." demektedir. Kendisini doğadan başka bir canlıya benzetme çabaları çoğu halkın ritüellerinde ve zihin dünyalarında kendisine yer bulmuştur.
Şaman kostümleri zamansal ve coğrafi olarak farklılık arz etse de kesin olarak şunu söyleyebiliriz ki şaman, ayinlerini gündelik kıyafetlerle yapmamaktadır. Bazı durumlarda giysi olmasa bile kutsal sayılan bir aksesuar ile bu ayinler gerçekleştirilmektedir. Aynı zamanda şaman, ayin giysisini gündelik hayatta da kullanmamaktadır.[4]
Şaman Giysisi
İlk Şaman kıyafetlerinin ne zaman ortaya çıktığı tartışmalı bir konudur. Bu noktada "ilkel" olarak adlandırılan avcı-toplayıcı toplumlara bakmamız bize yardımcı olabilir. Eskimo gibi halklar etnografik açıdan incelendiğinde, bu insanların ava çıkmadan önce avın iyi geçmesi için belirli ritüeller yaptıkları görülmektedir. Bu ritüeller esnasında üstlerine yabani bir hayvan postu giyerlerdi. Şaman kostümü bu durumda bir kamuflaj görevi üstlenmiş gibi durmaktadır.
Bu şaman kıyafetlerinin hazırlanmasında yabani hayvan postları ilk imal malzemesi gibi görülmektedir. Geyik, ayı, at ve koç gibi hayvanların postları çok sık kullanılmıştır. Bu postlar genellikle çıplak vücudun üstüne giyilmektedir. Şaman giysileri esasen şamanın kendisine sihirli güçlerle donatılmış hayvan biçiminde yeni bir beden kazandırmayı hedefler.
Şaman kıyafetleri bu açıdan ele alındığı takdirde başlıca üç tip giysinin var olduğu görülür: Kuş, Ren geyiği ve ayı. Kuş biçimli giysilerin ayrı bir önemi olduğu, Sibirya'daki her şaman kıyafetinde mutlaka bir kuş tüyüne rastlanmasından anlaşılır. Geyik figürü ise genellikle Güneş ile özdeşleşmiştir. Ayrıca Sibirya genelinde en çok kullanılan postların başında geyik postu gelir. Ayı ise Sibirya Şamanizmi'nde yer altı dünyası ile bağlantılıdır. Ayı, günümüzde dahi Batı Sibirya ormanlarına egemen olan bir hayvandır. Bu yüzden bu bölgedeki şamanlar tarafından bir güç (erk) hayvanı olarak kullanılmak istenmesi çok olasıdır. Bu hayvanların dışında kurt, boğa ve su samuru gibi hayvan postlarından şaman giysileri de vardır.[5]
Şaman kostümünün üzerine takılan demir parçalar, ayrıca dikkate değerdir. Bu demir nesnelerin kötü ruhlara karşı bir kalkan görevi gördüğü düşünülmüştür. Aynı zamanda çoğu nesne de olduğu gibi bu nesnelerinde canlı olduğu varsayıldığı için paslanmayacağına inanılmaktadır. Bir Yakut şaman elbisesinde madeni takılar yaklaşık 13-17 kilo civarında olabilmektedir.[7] Anlaşıldığı kadarıyla postları kullanılan hayvanlar, coğrafya ve iklim ile uyumludur. Yani Sibirya şamanlarının deve postundan giysi yapmalarını beklemek absürt kaçacaktır.
Şaman kıyafeti denildiğinde Altay şamanlarının kıyafeti olan manyak'a özel bir yer ayrılması gerekmektedir. Anohin'in Sibirya şamanları arasında topladığı bilgilere göre, manyak'a ait eşyalar ve/veya bu eşyaların maliyeti kabile üyeleri tarafından karşılanır. Manyak'ın her parçası ayrı ayrı hazırlanır ve daha sonra birleştirilir. Bu birleştirme esnasında kötü ve ahlaksız davranışlar sergilemek kesinlikle yasaktır. Erkek ve kadın manyakları arasında bir fark bulunmamasına karşın her iki cinsin birbirlerinin manyaklarını giymeleri yasaktır. Manyak'ın kollarına çanlar takılır (sağ kola 4 ve sola kola 5). Bu küçük çanlar bir zırh görevi görürler ve şamana kötü ruhlar tarafından yapılan saldırılar bu çanların şıngırtısı sayesinde engellenir. Manyak'ın arka tarafına ise 9 adet kukla dikilir. Bu kuklalar tanrı Ülgen'in kızlarını simgeler.[5] Bir görüşe göre manyak, Erlik için ayin yapan şamanların mecburi olarak giymesi gereken bir giysidir. Bundan başka Erlik'in oğullarına ve yer-su ruhlarına yapılan ayinlerde de giyilmesi elzemdir.[4]
Bir görüşe göre şaman, yukarıda tasvir edilen cübbeyi sadece ayin esnasında giyer. Yeni şaman adayları, ilk zamanlarında cübbe giymeksizin sıradan elbiselerle ayin yapabilir. Ayrıca şaman cübbesi hazırlamak meşakkatli ve masraflı olduğundan dolayı bazı şamanlar ruhlardan alınan özel izin ile bir müddet cübbesiz ayin yapabilir. Ancak cübbesi olmayan şamanlar, kötü ruhlara karşı yeterince mukavemet gösteremezler. Bu yüzden her şaman mutlaka kendisine has bir cübbe edinmek ister.[8]
Şaman Davulu
Şaman davuluna ait en kesin bilgiler, Erken Demir Çağın'a ait olanlardır. Pazırık II Kurganı'nda rastlanan bir davul bozulmadan günümüze kadar kalmıştır. Ancak bu davul bilinen sıradan şaman davullarına çok benzememektedir. Pazırık davulları, ikiye ayrılmış boğa boynuzundan yapılmış ve üstüne davul zarı çekilmiştir.
Şaman davullarının yapılışı rastgele olmayıp belirli geleneklere ve ritüellere tabidir. Mesela davulun şekline ve hangi malzemeden yapılacağına şamanın kendisi değil, ruhlar karar vermektedir. Ruhların tarif ettiği şeklin dışında yapılan davulların ayin esnasında herhangi bir etkisi ve gücü bulunmamaktadır.
Şamanların yaşlarına göre çeşitli davullar yapılmasına karşın kadın ve erkek şamanların davullarında temelde bir ayrım yoktur. Davulun kasnağı için ağaçlar arasından kayın ve sedir ağaçları önemli bir yer tutmaktadır. Genellikle ormanın derinliklerinde insan eli değmemiş ağaçlar tercih edilir. Davulun üzerine gerilecek olan deri ise geyik, koyun, at, keçi vs. şamanın özel hayvanının derisidir.
Aynı zamanda şamanın kıyafeti ile davulu da uyumlu olması gerekmektedir. Eğer şamanın kıyafeti bir koyunu canlandırıyorsa o zaman davul da koyun derisinden olmalıdır. Bu yüzden bazı şamanların birden fazla davulu vardır ve bu davulları yaptığı ayin türüne göre kullanırlar.[5] Bir görüşe göre, Yakut şamanları davula Altay şamanları kadar önem vermezler ve davul üstüne herhangi bir çizim yapmazlar.[8]
Davul Tipleri
Şaman davulları, şamanın en önemli aletlerinden bir tanesidir. Şamanın ayin esnasında transa geçmesine yardımcı olan nesnelerden bir tanesi de davulun tınısıdır. Aynı zamanda davul, şamanın dünyalar arası yolculuk yaparken kullandığı binek hayvanıdır.
Davulların formu genellikle ya daire biçiminde ya oval ya da yumurtamsı bir şekildedir. Potapov, Altay şaman davullarını tutma saplarına göre üç sınıfa ayırmıştır: Mars saplı, Kanım saplı ve Tezim saplı. Elbette Potapov'un yaptığı bu sınıflandırma sunidir ve tam bir kesinlik ve kapsayıcılık içermemektedir.
Mars tipi davulların sapları geometrik şekillerle bezenmiş düz çubuklar şeklinde üretilmiştir. Kuzey Teleütler ve Şorlar gibi topluluklarda bu davul tipine sık rastlanır. Ancak Dağlık Altay halklarında ve Hakaslarda da görülür. Mars saplı davul, Altay şamanları arasında en üst sınıftaki davul tipi olarak düşünülür. Bu davul şamana bizzat tanrı Ülgen tarafından kutsal kabul edilen bir ağaç aracılığıyla verilir. Bu davulla şaman kainatın her yerine yolculuk yapabilir. Özellikle Ülgen'e sunulan kurbanlarda bu davul tipi kullanılır.[5]
Bir diğer davul türü ise kanım saplı davullardır. Bu davul tipi genellikle Kuzey ve Kuzeydoğu Altaylarda görülür. Bu tip davulların sapının iki ucunda insan başı figürü vardır. Bu başlardan üstteki, davulun ruhunu simgeler. Alt taraftaki baş ise, şamanın koruyucu ruhu olan ata şamanı ve şamanın kendisini temsil eder.[5]
Son davul tipi ise, tezim saplı davullardır. Bu tip davulların saplarının sadece üst taraflarında insan başı figürü bulunur. Bu tür davul dağlık Altay Telengitleri, Telesleri ve Teleütleri arasında yaygındır. Bu davul tipinin kanım saplı davulun atası olduğu düşünülmektedir. Buna gerekçe olarak ise, eski gezginlerin raporlarında kanım tipi davuldan bahsedilmezken tezim saplı davulun bahis konusu olması gösterilmiştir. Bu davulun sapı; kafası, gövdesi ve ayaklarıyla ağaçtan bir kukla şeklindedir. Bu kuklanın kolları, dikey gövdeye omuz hizasında yatay konumda yerleştirilmiş bir metal çubuktan ya da deri bir sicimden yapılmıştır. Tasvirin gözleri ve kaşları ise metal parçalardan işlenmiştir. Bu tezim tipi davullar genellikle Tanrı Ülgen için yapılan ayinlerde kullanılmaz.[5]
Davul Tokmağı
Davul tokmağı genellikle davuldan yaklaşık bir sene önce hazırlanır ve şamanın ilk aletidir. Tokmağın üst tarafı herhangi bir hayvanın kürkü ile kaplanır. Bazı tokmaklarda davul çalarken düzgün bir ritim tutulması için tokmağa madeni parçalar takılabilir. Davul ve tokmağın birbiriyle uyumlu bir şekilde ses çıkartması, şamanın trans haline geçmesini kolaylaştırmaktadır. Davul tokmağının havaya fırlatılıp yere düşüş şeklinin yorumlanması yoluyla fal bakıldığı da bilinmektedir. Davul şamanın binek hayvanı olarak tasavvur edildiği için tokmak da bir nevi kırbaç görevi görür. Örneğin şaman dünyalar arası seyahat yaparken bir nehri geçmek zorunda kaldığında elindeki davul bir kayığa tokmak ise kayığı çekecek olan küreğe dönüşebilir. Altay şamanları davul tokmağı için orbu kelimesini kullanırlar. Orbu, kayın ağacından imal edilir, ortalama uzunluğu 17 cm, genişliği ise 7-8 cm'dir.[5]
Davul Üzerindeki Çizimler
Davulun üzerine çizilen resimler de dikkate değer bir öneme sahiptir ve rastgele çizimler değildir. Güney Sibirya bölgesinde bu tarz çizimlere sık rastlanır. Bilhassa bu çizimler, Altay ve Hakas şamanlarına ait davullarda görülür. Çizimlerde genellikle kırmızı, beyaz, siyah renkler; nadiren de kahverengi ve yeşil renkler kullanılmıştır. Altay davullarındaki resimler Altay Dağları'ndaki kaya resimleri ile büyük benzerlikler göstermektedir. Davula çizilen resimler arasında hayvanlar ve ağaçlar bulunmasının yanı sıra Ülgen ve Erlik'in oğul ve kızlarına ait resimlerde bulunabilmektedir.[5]
Şaman Başlığı
Şaman başlığının şaman köstüm parçaları içerisinde en eski parçalardan biri olduğu düşünülmektedir. Kuş tüyleri ve boğa boynuzlarında imal edilen başlıklar ise en yaygın olanlarıdır. Şaman'ın başlıksız ayin yaptığında yapılan ayinin hiçbir işer yaramadığı düşünülmektedir. Başlıkta bulunan saçaklar, şamanın gözünü kapatmaktadır. Bu da şaman için dış uyaranlara karşı bir nevi kalkan görevi görmektedir. Böylece şaman trans haline daha rahat erişmektedir. Şaman başlıklarının bir başka özelliği ise, başlıkların şamanlara doğaüstü varlıkları görebilme yetisi verdiğine dair olan inançtır. Sibirya'da en sık olarak kuş ve geyik biçimli şaman başlıklarına rastlanır. Özellikle geyik boynuzlu başlıklar, görünüşüyle bir tacı andırır. Bu tacın gücü ise üzerinde kaç boynuz olduğuyla ilişkilidir.[5]
Nenetsler, Evenkiler ve Ketler'e göre şaman başlığı, şaman kostümünün en önemli kısmını teşkil eder. Çünkü inanca göre şamanın gücü başlığındadır.[9] Abdülkadir İnan'a göre şaman külahı, üç karış uzunluğunda kırmızı bir kumaştan imal edilir. Etrafına da üç adet düğme dikilir. Ayrıca bir tanesi göz, diğeri alın ortası ve sonuncusu ise ense hizasına konulmak üzere külahın üç yerine vaşak derisi dikilir. Aynı zamanda külahta çeşitli boncuklar da yer alır.[8]
Şaman Maskesi
Şaman maskesinin ana işlevi, kötü ruhları aldatarak onların şamanı tanımasını engellemektir. Bir başka görüşe göre ise, ruhlar dünyasına insan suretiyle girmek mümkün değildir. Maskeler de bir nevi bu girişin anahtarıdır. Bir diğer görüşe göre ise, tıpkı başlık gibi maskelerde şamanı dış uyaranlara karşı korur ve kolay bir şekilde transa girebilmesine yardımcı olur.[9]
Eliade'nin Sibirya Şamanizm'inde maskelerin nadiren kullanıldığına dair görüşü, Sibirya kaya resimlerinde görülen maske taşıyan şaman portreleri gerekçe gösterilerek belli kesimler tarafından çok fazla kabul görmemiştir. Altaylarda şamanlar ölü ruhunu ölüler diyarına götürürken tanınmamak için yüzlerini kurumla siyaha boyarlar. Buradan da anlaşılıyor ki maskelerin bir görevi de ruhlara karşı şamanı kamufle etmektir.[5]
Maskeler, ayinlerin bir parçası olarak şaman kostümündeki diğer objelerle uyumlu gibi görülmektedir. Bütün objeler gibi maske de insanüstü faaliyetler yapabilmesi ve farklı yetenekler edinebilmesi için şamana güç verir. Baykal nehri ötesindeki Buryatlar ve onlara komşu olan Evenki halkları için şaman maskelerinin kendilerine has ruhları vardır ve bu ruhlar şaman kültüründe büyük saygı görürler. Ayin esnasında bu ruhlardan farklı davet çağrılarıyla yardım istenir.[9]
Şaman Ayakkabısı
Sibirya şaman elbiselerini mikro ve makro kozmos açısından değerlendirirsek ayağa giyilen eşyalar, alt dünyaya karşılık gelecektir. Bazı şamanlar ayakkabı olarak ayı pençeleri kullanmaktadır. Özellikle ayakkabıların yeterince dayanıklı olmadığı göz önüne alındığında ayı pençesi, öteki dünya yolculuğunda daha yararlı olmaktadır. Selkuplar da ayı pençesi, açıkça şamanın alt dünyaya inebildiğinin bir göstergesidir. Altay-Türk şamanlarının ve Tuva şamanlarının ayakkabıları, yumuşak geyik veya ren geyiğinden imal edilmiştir. Bu ayakkabıların üzerine şamanın tören esnasında bürünmek istediği hayvanların resimleri tersim edilmiştir. İnsan bedenini dünyanın bir kopyası olarak düşündüğümüzde şamanın başlığı göğe; gövde yeryüzüne; ayak ise alt dünyaya karşılık gelmektedir.[9]
Çoğu bozkır ve Sibirya halkları evrenin kendisinin ve bu evren içerisinde gördüğü nesnelerin küçük bir modelini hayal etmişlerdir. Bir örnekle açıklamak gerekirse, genellikle çadırlar var olan evrenin küçük bir prototipinden ibarettir. Mesela çadırın kubbesi, gökyüzüne denk gelmekte ve çadırın direği ise evreni ayakta tutan temir kazığa dönüşmektedir. Ya da tıpkı bir üst paragrafta bizzat şamanın kendisinin bir mikro kozmos olması gibi hayat ağacı da bir nevi üst, orta ve yeraltı dünyasının bir prototipi/mikro kozmosudur.
Bazı şaman ayakkabıları, tüylü kısmı içe gelecek şekilde yapılır ve bir nevi deri çizmeleri anımsatır. Bu tarz ayakkabılara siyah boya ile temsili geyik kemikleri çizerler. Bazen de diz seviyesine kadar demir veya bakırdan imal edilen demir plaka takarlar.[10]
Şaman Aynası
Şaman aynasının ana vazifesi, ruhların yerlerini belirlemek ya da insanların ihtiyaçları hakkında düşünmektir. Hoppal'a göre ayna, kötü ruhları kovmak için şaman tarafından kullanılan bir objedir. Ayna aynı zamanda bazı durumlarda fal bakmak için bir araç konumuna da gelmektedir. Şaman aynanın içine baktığında bir hastalık sebebini ve tedavi yöntemini görebilir. Mançu-Tunguz kavimlerinde aynanın ruh toplayıcı bir güce sahip olduğuna da inanılmaktadır. Aynanın yardımıyla ölülerin ruhları yakalanabilmektedir.[5]
Şaman Asası
Şaman asaları ağaçtan veya demirden olabilmektedir. Yeni şaman olmuş birisi, davulunu alana kadar bu asa ile görevlerini icra eder. Yani şaman asası, şamanın ilk sembollerindendir. Bu asa genellikle uzun bir sopanın başına takılmış at başı figüründen ibaret olacak şekilde basit yapıdadır. Buryatlar ve Sibirya Türkleri hazırladıkları şaman asalarının canlanması için onu kanla veya kırmızı boya ile boyarlar ve koyun kurban ederler.[5]
Burada kırmızı renge bilhassa dikkat çekmek istiyoruz. Kırmızı rengi kanın yani hayatın rengi olarak algılanmıştır. Bazen davullara kan ya da kırmızı renkte boyalar döküldüğü olmaktadır. Bunun amacı ise, davulun içinde bulunduğuna inanılan ruhların canlanmasıdır. Ayrıca çeşitli mezarlarda kırmızı aşı boyası ile boyanmış kafatasları bulunmuştur.
Sonuç
Bir şamanın kullandığı objeler, esasında Şamanizm'in basit bir şekilde ruh tapıcılığı olmadığını göstermektedir. Özellikle farklı zaman, mekan ve duruma göre değişen şaman kostümleri (başlık, davul, asa, ayna, çizme ve maske kostüm üst başlığında değerlendirildi) ve bu kostümlerin üzerine yerleştirilen çok çeşitli nesneler, Şamanizm'in oldukça girift ve derin bir inanç olduğunu göstermektedir. Ek olarak ritüel esnasında davul ve çeşitli aletlerle kullanılan müzik ve şamanlar tarafından söylenen şiirvari sözler de Şamanizm'in karmaşıklığını derinleştirmektedir.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
7
-
2
-
2
-
1
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- ^ a b J. Campbell. (1960). The Masks Of God: Primitive Mythology. Yayınevi: Secker&Worburg. sf: 265.
- ^ a b M. Eliade. (2012). Recent Works On Shamanism A Review Article. History Of Religions, sf: 152-186. | Arşiv Bağlantısı
- ^ L. Dick. (2014). "Pibloktoq"(Arctic Hysteria): A Construction Of European-İnuit Relation?. Arctic Antropology, sf: 1-42. | Arşiv Bağlantısı
- ^ a b c K. Gürcan. (2018). Kutsal Şaman Elbiseleri. ISBN: 9786051556666. Yayınevi: Ötüken Neşriyat. sf: 98.
- ^ a b c d e f g h i j k l m S. Çirkin. (2022). Güney Sibirya Arkeolojisi Ve Şamanizm. Yayınevi: Yapı Kredi Yayınları. sf: 416.
- ^ M. Hoppál. (2016). Şamanlar Ve Semboller - Kaya Resmi Ve Göstergebilim. Yayınevi: Yapı Kredi Yayınları. sf: 50.
- ^ Y. Çoruhlu. (2020). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. Yayınevi: Ötüken Neşriyat A.Ş.. sf: 125.
- ^ a b c A. İnan. (2015). Tarihte Ve Bugün Şamanizm. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 94.
- ^ a b c d M. Hoppál. (2012). Avrasya'da Şamanlar. ISBN: 9789750823305. Yayınevi: Yapı Kredi Yayınları. sf: 223.
- ^ Y. D. Prokofyeva. (2014). Sibirya Halklarının Şaman Kostümleri. ISBN: Türk Kültürünü Araşt. sf: 15.
- N. O. Davletov. (2021). Hakas Türklerinde Şamanizm Ve Ölüm. ISBN: 9786254081804. Yayınevi: Ötüken Yayınları. sf: 37.
- S. Buluç. (1979). İslam Ansiklopedisi C.11. Yayınevi: Milli Eğitim Basımevi. sf: 310.
- A. B. Ercilasun, et al. (2014). Divanu Lugati'i Türk. Yayınevi: Türk Dil Kurumu Yayınları. sf: 680.
- A. İnan. (1972). Tarihte Ve Bugün Şamanizm - Materyaller Ve Araştırmalar. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 1114-116.
- W. Radloff. (2008). Türklük Ve Şamanlık. ISBN: 9789757651666. Yayınevi: Örgün Yayınevi. sf: 39-49.
- M. Perrin. (2001). Şamanizm. Yayınevi: İletişim Yayınları. sf: 56.
- A. İnan. (1980). Eski Türk Dini Tarihi. Yayınevi: Kültür Bakanlığı Yayınları. sf: 24.
- M. Eliade. (1989). Shamanism: Archaic Techniques Of Ecstasy. Yayınevi: Arkana. sf: 29.
- J. Roux. (2012). Eski Türk Mitolojisi. ISBN: 9789944795340. Yayınevi: Bilgesu Yayıncılık. sf: 90.
- A. İnan. (2020). Makaleler Ve Incelemeler Cilt 1. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 390-1.
- Herodotos. (2021). Tarih. Yayınevi: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. sf: 321.
- J. Baldick. (2000). Animal And Shaman. Yayınevi: I.B. Tauris Publishers. sf: 88.
- R. Grousset. (2011). Stepler İmparatorluğu: Attila, Cengiz Han, Timur. ISBN: 9789751624086. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu. sf: 226.
- D. Morgan. (2007). The Mongols. Yayınevi: Wiley-Blackwell. sf: 43.
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 19/04/2024 12:00:27 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/13079
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
