Sakallı akbaba (Gypaetus barbatus)

Gözlem Bilgileri

Yırtıcı kuşların merkezi sayılan Dörtdivan, Bolu ve Beypazarı, Ankara lokasyonlarında kaydettiğimiz yetişkin bireyler.

Tanım ve Genel Bilgiler

Eski Dünya Akbabaları'ndan olan sakallı akbaba, Türkiye'de popülasyonu olan 4 akbaba türünden birisidir. Uzunluğu 94-125 cm arasında değişmektedir. Kütlesi 4.5-7 kg aralığındadır. Kanat açıklığı ise 231-283 cm arasında değişen uzunluğa sahiptir. Dişiler erkeklerden ortalama olarak biraz daha büyüktür. Çoğu akbabadan farklı olarak kafa kısmı tüylüdür. Bunun sebebinin beslenme alışkanlığındaki farklılık olmasından kaynaklanır.

Pedram Türkoğlu

Genç ve yetişkin bireyler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Yetişkinlerin karın ve boyun kısmı turuncu tonlarında bir renge sahipken, genç bireyler açık gri-kahverengi bir karın ve boyuna sahiptir. Bununla beraber yetişkinlerde baş kısmı açık renklere sahipken, genç bireylerde koyu kahverengi siyah arası bir renge sahiptir. Baş kısmındaki bu koyu renklilik, yetişkin bireylerin yüzünde net bir şekilde gördüğümüz sakal desenin, genç bireylerde fark edilmemesine yol açmaktadır. Genel olarak bakacak olursak genç bireyler, yetişkin bireylere nazaran daha koyu renklere sahiptir, diyebiliriz.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Gündüz Yırtıcıları (Falconiformes) takımının içinde yer alan Atmacagiller (Accipitridae) ailesinin için sınıflandırılmaktadır. Gypaetus cinsinin tek üyesidir. Türkiye'de yaşayan bir diğer akbaba türü olan küçük akbaba ile yakın akrabadır. Çoğu tartışmalı olmakla beraber 13 farklı alt türü bulunmaktadır.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Sakallı akbabanın: Güney Afrika'dan Kafkaslar'a, Anadolu'dan Orta Asya'ya, Kuzey İspanya'dan Fas'a kadar farklı coğrafyalarda popülasyonları bulunmaktadır. Diğer Eski Dünya Akbabaları gibi yerden havalanma konusunda çok yetenekli olmadıkları için genellikle yuvalarını yüksek kayalıklara yaparlar. Kurt, kartal gibi kendilerine kemik (besin) sağlayabilecek canlıların bulunduğu ıssız bölgeleri tercih ederler.

Wikimedia

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Sakallı akbaba IUCN kırmızı listesinde Near Threatened “NT”, yani "Neredeyse Tehlikede" olarak sınıflandırılmıştır. Sınıflandırmanın sebebi, son 3 nesilde sakallı akbabaların ciddi bir popülasyon kaybına uğramasıdır. Nüfusun son üç nesilde %25-29 oranında azaldığından şüpheleniliyor. Son verilere göre küresel nüfusunun ön tahmini 1300-6700 aralığındadır. Türkiye'deki nüfusun 160-200 çift aralığında olduğu tahmin edilmektedir.

Avrupa'da hedeflenen koruma eylemleri sağlanmasına rağmen ölüm oranları azalmadı. Avrupa'daki yüksek ölüm oranlarının en büyük sebeplerinde birisi yasa dışı zehirlenme vakalarıdır. Kafkas Dağları boyunca yapılan boru hattı inşaatı, bölgedeki popülasyonları olumsuz etkilemiştir. Güney Asya'daki en büyük tehdidin hayvancılıkta kullanılan ilaçlar olduğu düşünülmektedir. Hindistan'daki yaban köpeklerinin sayısındaki artış, bölgedeki popülasyonu besin bulma açısından olumsuz etkilemektedir. Afrika popülasyonundaki en büyük tehdidin yasa dışı zehirleme olduğu düşünülmektedir. Ayrıca elektrik hatları ve rüzgar türbinleri de önemli tehditlerdir. Uzmanlar Güney Afrika'daki kayıpların iklimden kaynaklanmış olabileceğini ileri sürüyorlar. Türkiye'de hızlı nüfus artışı habitat kayıplarına neden olmaktadır. Etiyopya'da meydana gelen habitat bozulmalarına rağmen türlerin değişmiş manzaralar uyum sağlayıp yuva yapmaları, umut verici bir haberdir.

Kızıl akbaba, kara akbaba gibi yumuşak dokuyla beslenen akbabaları önemli ölçüde etkileyen Diklofenak (NSAİİ) ilacının, daha çok kemiklerle beslenen sakallı akbabayı ne kadar etkilediği bilinmemektedir, bunun sebebi Diklofenakın kemik dokusuna nüfuz edip etmediğinin bilinmemesindendir. Ancak kızıl akbaba ve kara akbabadaki popülasyon düşüşlerinin, sakallı akbabanın leş başındaki hiyerarşide yukarı çıkmasına ve beslenme alışkanlıklarının değişmesine yol açabilir.

H. Tuğrul Atasoy

Davranış ve Etoloji

Sakallı akbaba çoğunlukla tek eşli olma eğilimindedir. Erkek bireyler çiftleşme hakkı için mücadele eder. Mücadele sonucu kazanan birey çiftleşme hakkını kazanır. Ancak, dişiler üreme başarısını arttırmak ve yavrulara fazladan ebeveyn yardımı sağlamak için, diğer erkeklerle de çiftleşebilir. Üreme dönemi ekim ve temmuz ayları arasında gerçekleşir. Yuva yapımı yumurtlamadan yaklaşık 110 gün önce başlar. Çiftleşme ise yumurtlamadan 50 ila 90 gün önce başlar.

Dişi, üreme döngüsü başına 1 ila 3 yumurta bırakır. Genelde yumurtadan çıkan yavrulardan sadece birisi hayatta kalır. 54-60 gün arasında yumurtadan çıkan yavrulardan çoğunlukla ilk yumurtadan çıkan hayatta kalır. Bunun sebebi ilk yavrunun daha büyük ve daha hareketli olmasındandır. Ayrıca bazı ebeveynler sadece ilk çıkan yavruyu besleme eğilimi gösterebilirler. Yavru veya yavrular yumurtadan çıktıktan yaklaşık 4 ay sonra yuvadan ayrılırlar. Cinsel olgunluğa ise 7.5-9 yaşlarında ulaşırlar. Dişiler cinsel olgunluğa daha hızlı ulaşır.

Sakallı akbabalar bölgesel canlılardır. Yuvalarını, gün boyunca kuzgunlar, kaya kartalı ve kızıl akbaba gibi kuşlara karşı savunurlar.

Diyet ve Metabolizma

Sakallı akbaba etçil bir kuş türüdür. Diyetinin çoğunu kemikler ve kemik ilikleri oluşturur. Yavrular daha çok deri ve yumuşak dokularla beslense de, yetişkinler kemikleri tercih eder. Sakallı akbaba kemik iliğine ulaşmak için kemik yüksek irtifalardan kayalara doğru bırakır. Oldukça besleyici olan kemik iliğini elde edene kadar bu yöntemi uygulama devam eder. Kemik iliğiyle beslenmede ustalaşmış tek kuş türüdür. Aynı yöntemi büyük kemikleri parçalamak için de kullanmaktadır.

Sakallı akbaba midesinin asit konsantrasyonunun yaklaşık 1 pH olduğu tahmin edilmektedir. Bu özelliği sayesinde kemikleri 24 saat içerisinde sindirebilmektedir.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Sakallı akbaba doğa için önemli olduğu gibi insan için de önemli bir türdür. Çünkü diğer leşçil akbabalar gibi küçük akbaba da ölen hayvanların cesetlerini ortadan kaldırarak olası hastalıkların salgınını önler.

Etimoloji

Sakallı akbaba ilk olarak 1758 yılında Carl Linnaeus tarafından Systema Naturae dergisinin 10. baskısında "Vultur barbatus" olarak tanımlandı. Diğer adları ise lammergeier ve ossifrage olarak bilinir.