Sarı Kantaron (Hypericum perforatum)

Sarı kantaron (Hypericum perforatum), Hypericaceae ailesinden, yaklaşık olarak 30-100 cm boylarında, çiçekli bir bitkidir. Geniş, sürünen rizomları olan, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Kırmızımsı gövdeleri dik ve üst kısımda dallanmıştır ve 1 metreye kadar büyüyebilir. Sarı kantaron bitkisinin gövdesi, taban kısmında odunsudur ve yaprak izlerinden ötürü eklemli gibi gözükebilir.^[1]

Anadolu’da binbirdelik otu, kan otu, kılıç otu, koyun kıran, kuzu kıran, mayasıl otu, püren, sarı kantaron, yara otu, gibi isimlerle bilinen H. perforatum türünün tarihçesi, etnobotanik kullanımı, kimyasal bileşimi ve aktiviteleri ile ilgili birçok çalışma bulunmaktadır.

Sarı kantaron dalları, tipik olarak basık bir taban etrafında kümelenir. Dar ve dikdörtgen şeklinde ve 1-2 cm uzunluğunda zıt ve sapsız yaprakları vardır.^[2] Dallarda taşınan yapraklar, kısaltılmış dalcıklara zıt büyür. Yapraklar sarı-yeşil renkte olup, dağınık yarı saydam glandüler (bezsi) doku noktaları vardır.^[3] Noktalar, ışığa tutulduğunda göze çarpar ve yapraklara, bitkinin Latince belirleyici adının (perforatum) atıfta bulunduğu "delikli" bir görünüm verir.

Sarı kantaron bitkisinin çiçeklerinin boyu 2,5 cm kadardır: 5 taç yaprağı ve çanak yaprağı vardır ve göze çarpan siyah noktalarla parlak sarı renktedir.^[4] Çiçekler, üst dalların uçlarında, ilkbahar sonu ile erken yaz ortası arasında geniş sarmal halkalarda görülür. Talkımları yapraklıdır ve birçok çiçek taşır. Sivri çanak yaprakları siyah bezsi noktalara sahiptir. Birden fazla erkek organ, tabanda üç demet halinde birleşir. Polen taneleri elips şeklindedir.^[5] Siyah ve parlak tohumlar pürüzlüdür, kaba yivlerle ağlanmıştır.^[6] Sarı kantaron çiçeklerinin kendisi değil ama, çiçek tomurcukları veya tohum kabukları ezildiğinde kırmızımsı veya mor bir sıvı üretilir.^[7]

Sarı kantaron, reçeteli ilaçlarla etkileşerek, kontrolsüz kullanımında ciddi zararlara neden olabilir. Bu özelliği dolayısıyla sarı kantaron, asırlar boyunca geleneksel tıp dâhilinde tedavi amaçlı olarak kullanılmıştır ve günümüzde de halk arasında bu tür kullanımı devam etmektedir. Türün ürettiği hiperforin isimli çok güçlü bir kimyasalın biyolojik etkileri günümüzde hâlen araştırılmaktadır.

Ezgi Ersoy

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Muhtemelen H. maculatum ve H. attenuatum türlerinin Sibirya coğrafyasında melezlenmesiyle ortaya çıkmış olan sarı kantaron bitkisi, Avrasya'nın ılılman bölgelerinde bulunur.^[8] Sarı kantaron, sonradan Kuzey ve Güney Amerika'ya, Güney Afrika'ya ve Avustralya'ya işgalci tür olarak götürülmüştür. Tür, besi hayvancılığı açısından zararlı ot olarak görülmektedir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika’da geniş yayılış gösteren H. perforatum türünün taze ve çiçekli dallarından elde edilen "Hyperici herba" drogu, Avrupa Farmakopesi’ne kayıtlıdır.

Ezgi Ersoy

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Batıl İnançlar

Sarı kantaron bitkisinin İngilizce adı olan "St. John Otu", haziran ayının sonuna doğru gerçekleşen yaz gündönümünde kutlanan St. John Günü festivaline gönderme olarak bu şekilde konmuştur. Sarı kantaron bu dönemde bolca toplandığı için, "St. John Otu" olarak anılmaya başlanmıtşır. Bu otun "kötü ruhları" kovduğuna ve hastaları iyileştirdiğine inanıldığı için, bahçelerden toplandıktan sonra evlere ve kapılara asılmıştır.

Geleneksel Tıp

Sarı kantaron (H. perforatum) türünün 2000 yılı aşkın süredir tıbbi amaçlarla kullanıldığı bilinmektedir. Bu türün çeşitli iç ve dış rahatsızlıkları tedavi etmek için bitkisel bir ilaç olarak kullanılması, eski Yunanlıların zamanına kadar uzanmaktadır. O zamandan beri dahilen anksiyete ve depresyon; haricen de kesikler ve yanıklar için popüler bir tedavi yöntemi olarak kullanılmıştır.

Modern Tıp

Son araştırmalar, bu bitkinin kanser, iltihaplanma ile ilgili bozukluklar, bakteriyel ve viral hastalıklar dahil olmak üzere birçok rahatsızlığın tedavisinde etkili olduğunu göstermiştir. H. perforatum biyolojik olarak aktif olan birçok fitokimyasal madde üretir.

Uzun yıllardır yapılan çalışmalar sonucunda H. perforatum bitkisinin kimyasal bileşimi aydınlatılmış; bitkinin, naftodiantron türevleri (hiperisin, psödohiperisin), flavonoitler (rutin, hiperozit, izokersitrin, kersitrin, luteolin, kempferol, mirsetin, amentoflavon ve I3, II8 biapigenin), floroglusinoller (hiperforin, adhiperforin), biflavonlar, prosiyanidinler, ksanton türevleri, tanenler, uçucu yağ bileşikleri, fenolik asit türevleri, amino asitler ayrıca; organik asitler, peptidler, polisakkaritler gibi kimyasal maddeler taşıdığı saptanmıştır.

ResearchGate

Yapısında bu kadar etkili kimyasal bileşikler bulunduran bir bitkinin kullanımında dikkat edilmesi gereken çok farklı noktalar vardır. Örneğin Hypericum cinsinin Türkiye bitki örtüsünde doğal olarak yetişen 109 tipi kayıtlıdır. Bu tipleri anatomik açıdan birbirine çok benzerdir; dolayısıyla tıbbi amaçla kullanılacak doğru türün toplanabilmesi için uzman desteği gereklidir.

Tıbbi Riskler

Sarı kantaron (H. perforatum) bitkisinden hazırlanan ürünlerin antidepresan ilaçlarla birlikte kullanılması durumunda terapötik doz aşılabilir ve serotonin sendromu vakaları görülebilir. Aşırı kullanımda derinin ışığa karşı hassas hale gelmesi söz konusu olabilir. Uzun süre Hypericum perforatum ekstresi kullanan kişilerin anestezi aldıklarında hipotansif atak geçirme riski vardır. Hypericum ekstresi taşıyan ürünlerin digoksin, kumarin tipi antikoagülanlar, bazı immünosüprasif ilaçlar (siklosporinler), oral kontraseptifler ve bazı hiperlipidemik ilaçlar ile etkileşerek, bu ilaçların plazma düzeylerini düşürdüğü veya yükselttiği, ya da bağırsakta P-glikoprotein (Pgp) sentezini arttırarak çeşitli ilaçların bağırsaktan emilimini azalttığı da unutulmamalıdır.

Sarı kantaron; bir kimya deposu olarak görev gören bitkilerin bilinçsizce kullanımlarında ortaya çıkan çeşitli yan etkilerini ve diğer ilaçlarla olan etkileşimlerini de göz önüne alırsak bitkilerin alımı ve kullanımı hakkında ne kadar çok parametreye dikkat etmemiz gerektiğinin iyi bir örneğidir.

Etimoloji

Antik çağlarda doğaüstü özelliklere sahip olduğuna inanılan H. perforatum türünün cins ismi olan Hypericum, Yunanca bir kelime olan “υπερεικον” (upereikon) sözcüğünden gelir. "Υπερ" sözcüğü "yukarı", "εικων" sözcüğü ise "ikon" anlamına gelmektedir: Upereikon, Antik Yunanlılar tarafından kötü ruhları uzaklaştırmak için yüksek yerlere asılan dini figürlere verilen isimdir.

Türün belirleyici adı olan "perforatum" ise, bitki ışığa tutulduğunda yaprak ve çiçeklerinde görülen saydam salgı bezlerinin oluşturduğu delikli görünümden dolayı "delikli" anlamına gelen "perforated" kelimesinden türemiştir.