Propriyosepsiyon Duyusu Nedir? Gözlerimiz Kapalıyken, Ellerimizin Konumunu Nasıl Bilebiliyoruz?

Ünlü filozof Aristoteles, insanların sadece 5 özel duyudan (görme, işitme, tat alma, koku alma, dokunma) ibaret olduğuna inanıyordu. Ancak insanlar bu 5 özel duyudan daha fazlasına; ağrı, ısı, titreşim, denge, propriyosepsiyon gibi 20'ye yakın duyuya sahiptir. Burada söz ettiğimiz, "gelecekte olacakları öngörmek", "falcılık", "astroloji", "altıncı his" gibi sahtebilimsel iddialar değil, fiziksel ve doğal nedenleri iyi araştırılmış ve bilinen, biyolojik olarak tanımlanabilir duyulardır.

5'ten fazla duyu olduğunun keşfi, 1826 yılında, kasların "kasılmak" dışında başka hangi amacının olduğunu araştıran ve insanların kaslardaki en ufak değişikliklere, başka bir uyaran olmadan vücudun ve uzuvların konumuna karşı duyarlı olduğunu keşfeden Charles Bell'e atfedilir.^[1] Daha sonra 1906 yılında, İngiliz nörofizyolog Sir Charles Sherrington, bir kişinin vücudunun parçalarının nerede olduğunu bilmesini sağlayan eklemlere, kaslara ve tendonlara gömülü sinirsel reseptörlerden elde edilen duyusal bilgilere "proprius" (kişinin kendi) ve "perception" (algı) kombinasyonundan "propriyosepsiyon" adını vermiştir.^[2]

Propriyoseptif Duyu Nedir?

Propriyoseptif duyu, görme yokluğunda ve dikkat dışı algıda uzuvlarımızın konumunu, pozisyonunu, hareket, kuvvet, çaba, denge duyularını algılamamızı sağlar. Motor becerilerle beraber çevreyle başarılı bir şekilde etkileşime girme yeteneğine katkıda bulunarak günlük yaşamda çok önemli bir rol oynar.

Propriyosepsiyon, genellikle "gizli" altıncı duyu olarak adlandırılır. "Vücut farkındalığı" olarak da adlandırılan bu duyuya "gizli" denmesinin sebebi, bu duyuya sahip olduğumuzun farkında olmadan her an kullanmamız ve bu duyunun reseptörlerinin göz, kulak gibi merkezi bir organının olmamasıdır.^[1] Bu reseptörler (propriyoseptör), vücudumuzun her yerinde, özellikle de deride, kaslarda, eklemlerde bulunur ve vücudumuz hareket ettiğinde duyusal bilgileri işlerler. Hareket halindeyken kaslardaki esneme ve eklemlerin pozisyon değişiklikleriyle oluşan propriyoseptif geri bildirim sayesinde beyin kolların, bacakların ve vücudun herhangi bir anda uzaydaki yerini ve pozisyonunu bilir. Eklemlerdeki propriyoseptörlere golgi tendon organları, kaslardaki propriyoseptörlere kas iğciği denir. Kas iğciği, kas liflerine paralel olarak yatan kılıflarda kapsüllenmiş uzun proteinlerdir. Mekanizması bu şekildedir:

1. Bir kas uzatıldığında, kas lifleri uzar ve kas iğciklerinin bobinleri gerilir. (Kasılmış bir kas, kas liflerinin ve kas millerinin kısalmasına neden olur.)
2. Kastaki sinir lifleri, kas iğciğinin bobinlerinin gerildiği derece ve oran hakkında bilgi iletir.
3. Bilgiler sinir sistemine iletilir ve kasın kasıldığı veya gevşediği bir sinyal gönderilir.
4. İstenilen eylem gerçekleştirilir.

Propriyosepsiyon duyu sistemi, yönlendirilmiş dikkat gerektirmedikçe, bilinçaltındadır. Bu sistem, hareketleri düşünmek zorunda kalmadan çevreden gelen uyaranları değerlendirir ve geri bildirimlerle hareketleri ayarlamayı sağlar. Bazen reaksiyonlar o kadar hızlı gerçekleşir ki "refleksif" olarak adlandırılır. Bu geri bildirim döngüsü sürekli çalışır; mesela bir kişi uyurken bile, beyin bir miktar duyusal girdi sağlar - ki uyurken yataktan düşmememizin sebebi budur.

Propriyosepsiyon, "bilinçli" ve "bilinçsiz" olarak ikiye ayrılabilir. Her ikisine de kas ve eklem geri bildirimleri aracılık eder.

Bilinçli propriyoseptif duyu, bir nesnenin ağırlığının veya bir kişinin uzuvlarının uzaydaki yerinin ve yönünün saptanmasında rol oynar. Bilinçli propriyosepsiyon, medulladaki dorsal sütunlar (fasciculus gracilis [pelvik uzuvlardan] ve fasciculus cuneatus [torasik uzuvlardan]) yoluyla taşınır, lifleri sırasıyla medüller çekirdeklere ve talamusa geçer. Sonuçta, lifler karşı tarafındaki pariyetal lobun Brodmann’ın 3a alanına yansıtılır.

Bilinçsiz propriyosepsiyon, uzuv ve eklem pozisyonu hissi, hareketinin süresini ve yönünü saptar. Yürüme, konuşma ve yazma gibi karmaşık vasıflı hareketlerin kazanılmasında ve sürdürülmesinde rol oynar. Bilinçsiz propriyosepsiyon, spinoserebellar yollarla beyinciklere iletilir. Reseptörlerden gelen duysal bilgiler beyincik tarafından kas tonusunu, duruşu, hareketi ve dengeyi düzenlemek için kullanılır.

Günlük aktivitelerdeki vücut hareketlerinin çoğu otomatik olsa da, bir topu kontrol etmek için ayağı kullanırken veya paten kayarken çeşitli kol hareketlerini koordineli bir şekilde yürütmek gibi spor ve egzersizde karmaşık becerileri öğrenmek için bilinçli dikkat gereklidir. Hareket becerilerini öğrenmek, propriyoseptif bilgileri uygun şekilde işleyerek yeni hareket kalıpları geliştirmek anlamına gelir. Yeni sinirsel programlar geliştirilir, tekrarlanarak rafine edilir ve beynin temel bölgelerine aktarılır, daha sonra hareketler dikkat gerektirmeden yürütülür ve çok daha hızlı aktarılır.^[2]

Propriyosepsiyon Sayesinde Yapabildiklerimiz

Bu sessiz duyumuz, hayatımızda büyük bir yere ve öneme sahiptir. Bu duyu sayesinde yapabileceklerimizi şu şekilde özetleyebiliriz:

• Yürürken ne yaptığımızı bilinçli düşünmeye gerek kalmadan görmediğimiz alanlardaki nesnelere çarpmadan çevremizde güvenli bir şekilde manevra yapabiliyoruz.
• Bir kapıya doğru yürürken, kapıyı açmak için kollarınızı ne zaman kaldıracağınızı veya kollarınızın ne kadar kuvvete ihtiyacı olduğunu da bilirsiniz. Bu aynı zamanda kollarınızdaki brüt motor becerilerimiz için kullanıyor.
• Örneğin, içeceğimizden bir yudum alacaksak ağzımızın konumunu bilmek ve ağzımıza giderken bardağa bakmak zorunda değiliz ya da bunu gözlerimiz kapalı da yapabiliriz. Propriyoseptörlerimiz, elimizin ağzımıza ulaşıncaya kadar yüzümüze vurmadan veya suyu dökmeden sorunsuz ve yavaş hareket etmesini sağlar, elimizin dolayısıyla bardağın nerede olduğu bilgisini ve ağzımızın konumunu bizim için beyne gönderirler.
• Bunun bir başka örneği de yürümektir. Ayağınızı yukarı kaldırmak, ileri taşımak ve sonra tekrar aşağı yerleştirmek için ayağa ve yere bakmaya gerek yoktur. Bu hareketler, propriyoseptörlerinizin beyninize kalça, diz, ayak bileği ve ayaklarınızın konumu hakkında sürekli duyusal bilgiler göndermesiyle gerçekleşir. Bu, doğru yere taşınmalarını sağlar.
• Vestibüler sistemle beraber dengeyi korumada önemlidir. Bir ayağınızın üzerinde durup gözlerinizi kapatırsanız, ayak bileğinde bir hassasiyet hissedersiniz. Bunlar beyine ayakta neler olduğunu anlatan propriyoseptörlerin sinyalleridir.

Azalmış bir propriyosepsiyon duyusu; sakarlık, kötü koordinasyon, yanlış duruş, çok fazla veya çok az güç kullanma, vücut farkındalığının azalması gibi sonuçlara yol açabilir.

Hayalet Uzuv

Bilinçli propriyosepsiyonun hareket kontrolündeki önemi belirsizliğini korurken, algılamadaki üstlendiği sorumluluk çok iyi bilinmektedir. Bir kolu ampute olmuş kişiler, artık mevcut olmayan kolunu sanki hala varmış gibi algılayıp ("hayalet uzuv"), ayrıntılı konumsal bilgileri ve hatta kaybedilen kolun konumu üzerinde kontrol duygusunu algılamaya devam ederler. Bazen de lokalize şiddetli ağrıdan amputasyondan yıllar sonra bile aylarca mustarip olabilirler.

BBC

Bu şiddetli ağrıyı kesmek için ayna kutusu terapisi etkili bir tedavidir. Bu tedavide hasta sağlam kolunun ayna görüntüsünü görür uzaysal yerini algılar ve bunu ampute olan kolu olarak yorumlar. Daha önce ampute kolla ilişkili olarak oluşturulan ağrı hisleri artık ortaya çıkmaz, çünkü hayalet uzuvla ilgili olarak oluşturulan tüm duyumlar sağlam kolun merkezi temsiline atıfta bulunmaktadır.^[2]

Vücudu Olmayan Adam

Dokunma, hareket ve konum duygusu olmadan yaşamak nasıl bir şey? Bu duyuların önemini anlamanın tek yolu, propriyoseptif duyusunu kaybetmiş birine sormaktır.

Tıp literatüründe propriyosepsiyonu olmayan birkaç vakadan en ünlüsü, İngiliz Ian Waterman'ın vakasıdır. 19 yaşındaki Waterman'ın propriyosepsiyonu ve dokunmayı algılayan sinirlerinin enfeksiyondan zarar görmesi onu boynundan aşağısını hiç hissetmemesine ve propriyosepsiyonsuz yaşamasına sebep oldu, ama yine de vücudunu hareket ettirebiliyordu. Uzay boşluğundaymış gibi yerçekimine karşı kendi ağırlığını hissedemiyor, görme yokluğunda uzuvlarının konumunu bilemiyordu.^[3] Böylece Waterman, yapacağı her hareketi dikkatlice düşünerek bilinçli çabayla yapmak zorunda kaldı.

Propriyoseptif geri bildirimi olmayan ve hareketleri hissedemeyen beyni onu bedensiz ve korkmuş hissettiriyordu. Nörolog Jonathan Cole, yaklaşık 30 yıl boyunca bu vakayı takip etti ve bunun üzerine Losing Touch: A Man Without His Body adlı kitabı yazdı.