Keşfedin, Öğrenin ve Paylaşın
Evrim Ağacı'nda Aradığın Her Şeye Ulaşabilirsin!
Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri

15 dakika
14,463
Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri Pixabay
Tüm Reklamları Kapat

Periglasiyal ya da Türkçe ismiyle buzul çevresi, morfojenetik bölgelerden bir tanesidir. Bu morfojenetik bölge, iklimi ve meydana getirdiği şekiller itibariyle, glasiyal (buzul) topoğrafyasında farklı özellikler barındırır.

Tıpkı kurak ve yarı kurak bölge ayrımında olduğu gibi bu sahaların kesin sınırını çizmek oldukça güçtür. Geçmiş jeolojik dönemlerde meydana gelen iklim kaymaları, morfojenetik bölgelerin günümüz iklimi altında iç içe geçmesini sağlamış ve bölgeler arası yeryüzü şekilleri, günümüzde farklı morfojenetik bölgelerde ortaya çıkmıştır. Günümüzde nemli bir iklime sahip olan bölgede fosil şekil olarak adlandırılan bir periglasiyal topoğrafyaya ait şekiller görülebilir. Ancak biz bu yazımızda günümüz iklimi altında faaliyet gösteren periglasiyal topoğrafyanın özelliklerini ve meydana getirdiği şekilleri ele alacağız.

Periglasiyal terimi ilk defa coğrafyacı Walery Lozinski tarafından 1909 yılında ifade edilmiştir. Konu hakkında buraya tıklayarak daha detaylı bilgilere ulaşabilirsiniz.

Tüm Reklamları Kapat

Periglasiyal Topoğrafyanın Dünya’da Dağılışı

Periglasiyal sahalar, Kuzey yarımkürede daha fazla alan kaplamaktadır. Bunun sebebi, kuzey yarım küredeki karaların fazlalığıdır. Ana hatlarıyla kuzey yarımkürede periglasiyal bölgelerin dağılışı tundralara rastlar. Genel olarak tundralar, yılın 3/4’ünde karlarla kaplıdır. Permafrost topraklar, periglasiyal topoğrafyanın genel bir karakteristik özelliğidir.

Periglasiyal bölgelerin dağılış haritası. Haritadaki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Periglasiyal bölgelerin dağılış haritası. Haritadaki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
revision world

Haritaya baktığımızda periglasiyal bölgenin kutup çevresine rastladığını görürüz. Haritada ifade edilen sürekli permafrost, yıl boyunca donmuş toprakları ifade eder. Süreksiz permafrost’un kuzeyinde yer alırlar. Süreksiz permafrost ise, yılın belirli bir mevsiminde çözülen topraklara karşılık gelirler. Sürekli ve süreksiz permafrostlar, haritada belirtildiği üzere subarktik ya da yarı arktik bölgenin kuzeyini kapsarlar. Bu alan yaklaşık 50°N ile 70°N kuzey enlemlerine tekabül eder. Bu enlemlerdeki ülkelere baktığımızda Alaska, Kanada, İzlanda, İskandinavya, Rusya ve Kuzey Moğolistan yer almaktadır.

Ancak belirtelim ki Avrasya’da periglasiyal topoğrafyalar, yaklaşık 66 N kuzey enlemlerinde yer alırlar. Buna karşılık Kuzey Amerika’da 60 paralelinin kuzeyine kadar inerler. Bu durumun sebebi, Grönland buz kütlesinin ve Labrador soğuk su akıntısının, Kuzey Amerika’da meydana getirmiş olduğu soğumanın sebep olmasıdır.

Ayrıca periglasiyal bölgeler sadece yüksek enlemlerde oluşmazlar. Özellikle yüksek dağlık bölgelerde de görülebilirler. Alpin dağlarının bazı kesimlerinde ve Himalayalar çevresinde görülebilirler. Bunlar orman üst sınırın üstlerinde beliren Alpin bitkiler katıdır. Haritada turuncu renkli bölgeler dağların yüksek kesimlerindeki periglasiyal topoğrafyayı göstermektedir. Ayrıca Güney Amerika’nın Kuzeybatı kesiminden güneybatıya kadar kıyı boyunca uzanan And dağlarında da görülmektedir. Sürekli süreksiz permafrost sahalarının toplamı, karaların yaklaşık 1/4 oranına sahiptir.

Tüm Reklamları Kapat

Periglasiyal Topoğrafyanın Genel Özellikleri

Periglasiyal sahaların en önemli özelliklerinden bir tanesi yukarıda da bahsettiğimiz üzere donmuş topraklardır. Topraktaki donma ve çözülme olayları sonucu değişik şekiller oluşmaktadır. Donmuş topraklara Tjale ve Tyale ismi de verilir.

Donmuş toprakların kalınlığı hakim olan sıcaklığa göre değişmektedir. Örneğin tayga ormanlarında toprağın yaklaşık 25 metresi donmuş halde bulunurken bu durum daha kuzey bölgelerde yaklaşık 400 metreye yaklaşmaktadır. Ancak özellikle yazın donmuş olan toprakların bu üst kısımlarında çözülmeler meydana gelir. Kışın donan ve yazın çözülen toprağın bu üst kısmı morfolojik açıdan çok önemlidir. Ayrıca belirtelim ki yazın toprağın yaklaşık 7 metresi çözülürken bu seviyeden aşağısı sürekli donmuş haldedir. Sürekli don alanı olan bu bölge, adeta geçirimsiz bir alanı teşkil etmektedir.

Sürekli donmuş ve yıl içinde çözülebilen toprakların enlemlere göre kalınlık değerleri. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Sürekli donmuş ve yıl içinde çözülebilen toprakların enlemlere göre kalınlık değerleri. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Coolgeography.co.uk

Yukarıdaki görselde görüldüğü gibi 74 kuzey enlemlerinde donmuş toprak tabakası yaklaşık 400 metreyi bulmaktadır. Daha alçak enlemlere doğru gittikçe donmuş toprak katmanının sıcaklık sonucu düştüğü görülür. Yaklaşık 65 enlemlerine gelince donmuş toprakların 50 metreye düştüğünü görmekteyiz. Görselde yazan aktif toprak tabakası ise toprağın üst kısmını oluşturmaktadır.

Hatırlarsanız yukarıda aktif donma çözülmenin bu katmanda olduğunu belirtmiştik. 74 kuzey enlemlerinde 0,5 m olan toprak kalınlığı, donmuş toprakların tam tersine alçak enlemlere ya da ekvatora doğru gittikçe artmaktadır. Yaklaşık 62 kuzey enlemlerinde bu oran 1,5 metre civarıdır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.

Kreosus

Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Görselin alt tarafında yazan sürekli permafrost yıl boyunca tamamen donan toprakları ifade etmektedir. Yaklaşık 65 kuzey enlemlerinde ise artık süreksiz permafrost yani yıl içerisinde donan ve çözülen topraklara geçilir. Donmuş toprağın içerisinde donmamış bir toprak tabakası olabilir.

Görselde görüldüğü üzere donmamış toprağın üstünde bir göl meydana gelmiştir. Bu durumun sebebi ise sürekli permafrost alanların bazı kısımlarında su donmaz. Bu sebeple donmayan su, altındaki toprağında donmasına engel olur. Görselde ki şekle açık talik ismi verilir. Daha açık bir ifadeyle, donmuş toprağın içinde donmamış alanda diyebiliriz. 

Aralıklı permafrost ise, yıllık ortalama sıcaklığın 0 (santigrat) derecenin biraz atında olduğu bölgelerde, yazın ise 0 (santigrat) derecenin biraz üstündeki sıcaklıklarda oluşan permafrost alanlarıdır. Bu iklim şartları sonucu aktif toprak tabakasının altlarında izole olmuş ve donmuş bir toprak tabakası oluşmuştur. Görselde görüldüğü gibi donmamış toprak alanının içerisinde tamamen izole olmuş ve 10 metre derinliğe ulaşmış bir alandır. Düşük enlemlerde, özellikle iğne yapraklı ormanların altında gelişim gösterirler.

Eğer yukarıda yazdıklarımızı özetlersek, permafrost ya da donmuş toprak oluşumunda hâkim ana unsur iklim ve bitki örtüsü gibi özelliklerdir. Yukarıdaki görsel, Kuzey Amerika bölgesindeki permafrost alanıdır. Yazımızın yukarı kısmında Kuzey Amerika’da donmuş toprakların 60 paralelin kuzeyine kadar indiğini belirtmiştik.

Periglasyal topoğrafyada akarsuların etkisi düşüktür. Ancak süreksiz permafrost alanlarında donma ve çözülme sebebiyle fiziksel parçalanma çok güçlüdür. Bu fiziksel parçalanma olayı konjelifraksiyon olarak adlandırılır. Bu duruma şiddetli parçalanmada diyebiliriz. Donma ve çözülme olaylarının birbirini takip etmesi sonucu parçalanan malzeme, soliflüksiyon sonucu yer değiştirir. Soliflüksiyon, fiziksel parçalanma sonucu oluşan malzemenin çözülmesi ve eğimi takiben döküntülerin aşağıya hareketidir.

Soliflüksiyon hareketi kendi içerisinde mikro ve makro soliflüksiyon olarak ayrılır. Mikro soliflüksiyon, daha küçük yer şekilleri meydana getirir. Eğimin daha az olduğu yerlerde meydana gelirler. Makro soliflüksiyon ise topoğrafyanın eğimi arttıkça daha fazla yer değiştirmeyi ifade eder. Kısacası soliflüksiyon, donmuş materyalin çözünme sırasında çözünen materyali suya doygun hale getirmesi bu sayede çözünen materyalin içerisinde hacim değişikliği olması sonucu itici bir güç haline gelmesidir. Çözünmüş materyalin suya doygun hale gelmesinin sebebi, çözünen materyalin altında, donmuş toprağın geçirimsiz olmasıdır. Bu olaya yer çekiminin de etkisi katılınca, topoğrafyada yer değişikliği meydana gelir. Bu yer değiştirme olayı sonucu periglasiyal bölgelerde, çeşitli şekiller meydana gelmektedir. 

Tüm Reklamları Kapat

Periglasyal bölgelerde yer değiştirme olayı sadece soliflüksiyon değil, rüzgâr ve etkisi az olarak akarsularda yardımcı olurlar. Tüm bu etkenlerin taşıma olayına yardım etmesi sonucu topoğrafyadan taşınan malzemeler, bölgede düzleşme meydana getirir. Fiziksel parçalanmanın oluşması ardından materyalin taşınması ve bölgenin düzleşmesi olayına da kriyoplanasyon denmektedir. Yukarıda anlatılanları benzetme yaparak bir örnekle ifade edelim:

Bu örnekte hamuru çamur, konjelifraksiyon sonucu parçalanan malzemeyi ise fındık taneleri olarak düşünebiliriz. Bir hamurun içerisine fındık taneleri koyup hamuru dondurduğumuzda herhangi bir hareket oluşmaz. Ancak hamur çözünme sırasında kendi içerisinde hacim değişikliği meydana getirecek ve eğiminde etkisiyle fındık taneleriyle birlikte aşağı hareket ederek soliflüksiyon olayı meydana gelecektir. Hamur ve fındık taneleri, hareket ettiği bölgeden taşınması sonucu sahanın da düzleşmesine sebep olacaktır. Bu sebeple soliflüksiyon sonucu soliflüksiyon taraçası, poligonal topraklar ve girland gibi şekiller oluşacaktır. 

Periglasiyal sahalarda meydana gelen çözünme sonucu, materyalin suya doygun olması sebebiyle yer yüzeyi pürüzlü ve bataklık halini alır. Ayrıca bu topoğrafyada meydana gelen tümsek ve çukur şekilleri kart topoğrafyasına benzetildiği için araştırmacılar bu şekillere buz karstı adını vermiştir.

Tüm Reklamları Kapat

Kayaların, toprağın çözülen kısmının üst tarafında yer alması sonucu, eğimi takiben aşağı hareketi. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Kayaların, toprağın çözülen kısmının üst tarafında yer alması sonucu, eğimi takiben aşağı hareketi. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
geo41
Tramvayın temeli olarak kullanılan direklerin, toprağın üst kısmında oluşan hareket sonucu (soliflüksiyon) direklerde eğilme meydana gelmiştir. Fotoğraf, Norveç'e bağlı bir ada olan Longyearbyen’de çekilmiştir.
Tramvayın temeli olarak kullanılan direklerin, toprağın üst kısmında oluşan hareket sonucu (soliflüksiyon) direklerde eğilme meydana gelmiştir. Fotoğraf, Norveç'e bağlı bir ada olan Longyearbyen’de çekilmiştir.
swisseduc.ch

Periglasiyal Topoğrafyada Oluşan Yeryüzü Şekilleri

Pingo

Periglasiyal sahalarda oluşan ve yaklaşık yükseklikleri 60 metre olan buz çekirdekli tepelerdir. Bu tepeciğin içerisinde yer alan buz çekirdeği eridikçe tepenin üst kısmının zamanla çökmesi sonucu kratere benzer bir görünüm içerirler. 

Açık Sistem Pingo oluşum aşamaları. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Açık Sistem Pingo oluşum aşamaları. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
ZME scıence

Görselin birinci şeklinde düz bir zemin görülmektedir. Buz çekirdeği zamanla su emerek yavaş yavaş büyür ve ikinci görselde ki halini almaya başlar. Buz çekirdekleri belirli büyüklüğe ulaşır ve hareket yukarıya doğrudur. Dördüncü şekilde görüldüğü gibi üst kısımda buzun belirli büyüklüğe ulaşması sonucu tansiyonel ya da gerilme çatlakları meydana gelir. Buz çekirdeğinin zamanla erimesi sonucu tepenin üst kısmında çökme meydana gelmiştir. Son şekil ise göl oluşumu ve buz çekirdeğinin erimesi sonucu içerisinde yer alan tortullar, gölün tabanında çökelirler. 

Pingoların nasıl oluştukları konusu tartışmalıdır. Bu sebeple pingoların oluşumu ile ilgili iki görüş ileri sürülmüştür. Yukarıdaki görselde gösterilen, Açık Sistem Pingo oluşumudur. Bu oluşuma Grönland tipi pingo da denmektedir.

Kapalı Sistem Pingolar

Permafrost toprağın çevresinde donmamış olan göl zamanla tortullar ile dolar. Gölün içerisinde suya doygun olan tortul malzemeler içerisindeki su, zamanla donmaya başlar. Bu sebeple buz zamanla çevresinden de su alarak onu dondurur ve bu şekilde buz çekirdeği büyür. Buz çekirdeği büyüdükçe üstündeki tortul tabakaları yukarı kaldırır. Bu şekilde pingo oluşumu gerçekleşir. Bu pingolara Mackenie tipi pingo denmektedir.

Tüm Reklamları Kapat

Agora Bilim Pazarı
Biyolojide Geçmişe Yolculuk

ISBN: 9789944341318
Sayfa Sayısı: 549
Ebatlar: 13.5×20 cm
Basım Yılı: 2007

Devamını Göster
₺510.00
Biyolojide Geçmişe Yolculuk
  • Dış Sitelerde Paylaş

Kapalı Sistem Pingo oluşum aşamaları. Görselde ki yazılar,i Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Kapalı Sistem Pingo oluşum aşamaları. Görselde ki yazılar,i Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
BP. Blogspot

Açık sistem ve kapalı sistem pingo arasındaki en büyük fark şudur: Açık sistem pingolarda oluşum toprağın içerisinde gerçekleşir. Kapalı sistemde ise tortul malzemeler ile doldurulmuş olan göl içinde pingo oluşur. Her iki sistemde yukarıda anlatılan fark harici oluşumları aynıdır.

Pingonun tepesinde buz çekirdeğinin hafif erimesi sonucu oluşan göl.
Pingonun tepesinde buz çekirdeğinin hafif erimesi sonucu oluşan göl.
Utrecht University
Pingo eriyerek küçülür ve zamanla çukurlaşabilir . Pingonun çevresinde poligonal topraklar görülmektedir. Poligonal toprakların oluşumunu aşağıdaki yazımızda bulabilirsiniz.
Pingo eriyerek küçülür ve zamanla çukurlaşabilir . Pingonun çevresinde poligonal topraklar görülmektedir. Poligonal toprakların oluşumunu aşağıdaki yazımızda bulabilirsiniz.
Journal of Space Exploration

Tufur

Periglasiyal sahalarda bulunan bataklık alanlarında genellikle yüksekliği 1 metreyi geçmeyen ancak oluşum itibariyle pingolara benzeyen bu küçük tepeciklere tufur (ing: hummock) denmektedir. Topoğrafyada art arda oluşurlar. Pingolara makro, tufurlara ise mikro tepeler diyebiliriz. Bu şekiller, topoğrafya son derece arızalı bir görünüme sahip olur. 

Tufurun oluşum aşamaları yukarıdan aşağıya doğru gösterilmiştir. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Tufurun oluşum aşamaları yukarıdan aşağıya doğru gösterilmiştir. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Arctic, Antarctic, and Alpine Research An Interdisciplinary Journal

Bu görsel bize tufur oluşum itibariyle olgunlaşırken, sürekli donmuş toprak ve çevresinde meydana gelen seviye değişimlerini anlatmaktadır. Görselde, yıl boyunca donan topraklar üzerinde tufurun gelişim aşamaları gösterilmiştir. Sırasıyla çökük, az gelişmiş ve iyi gelişmiş tufur oluşumunda sürekli permafrost yüzeyinin nasıl değiştiği gösterilmiştir. Tufurun oluşumunda buz çekirdekleri çevresinden su emdikçe, C görselinde olduğu gibi büyüyerek çevresinin çökelmesine sebep olurlar.

Yoğrulmuş Topraklar (Kriyotürbasyon)

Periglasiyal sahalarda oluşan bu şekillere kriyotürbasyon ya da konjelitürbasyon da denilir. Süreksiz permafrost bölgelerde toprağın üst kısmında donma ve çözülme olayları sonucu oluşurlar. Toprağın alt kısmında sürekli donmuş bulunan geçirimsiz toprak tabakası ile yüzeyde donmaya başlayan toprak tabakası arasında donmamış topraklar bulunur. Üstten donmaya başlayan toprak, alttaki donmamış toprağı sıkıştırarak zamanla karıştırır. Tıpkı suyla unun karıştırılarak hamur meydana gelmesi gibi, bu topraklarda sıkışması sonucu bulamaç hale gelirler. Eğer özetlersek, iki donmuş toprak tabakasının arasında, sıkışma sonucu oluşurlar. İki donmuş toprak tabakasının altındaki sürekli donmuş halde bulunurken, üstteki geçicidir. Üst toprak yazın çözüldüğünde bataklık görüntüsü hâkim olur.

Sıkışma sonucu toprağın karışarak bulamaç bir hale gelmesi.
Sıkışma sonucu toprağın karışarak bulamaç bir hale gelmesi.
ground truth trekkıng

Poligonal Topraklar ve Taş Halkaları

Bu şekillerin meydana gelmesinde yine donma ve çözülme olayları etkendir. Birbirinden farklı tane boyutuna ait unsurlar, zemin donmaya başladığında buz basıncı sonucu buzun çevresine yayılırlar. Bu hareket buzun merkezinden çevresine doğrudur. Bu olay sonucu iri ve ince taneler çevreye yayılır. Ancak buzun erimesi sonucu su, ortaya çıkan çevredeki iri taneleri merkezine getiremese de ince taneleri merkezde toplar. İşte donma ve çözülme döngüsü içerisinde kenarda iri, merkezde ince unsurlar bulunur. Bunlara poligonal topraklar denir. Eğer oluşum şekil itibariyle daire şeklini aldıysa bunlara da taş halkaları denir. Bu şekiller çok eğimli yamaçlarda gelişim gösteremezler. Eğim ya çok az ya da yatay bir alan olması gerekir. 

Poligonal topraklar (taş poligonları). İri malzeme kenarda toplanırken daha ince malzemeler merkezdedir . Bu alanlar, fotoğrafta görüldüğü gibi bitki örtüsü açısından fakirdir.
Poligonal topraklar (taş poligonları). İri malzeme kenarda toplanırken daha ince malzemeler merkezdedir . Bu alanlar, fotoğrafta görüldüğü gibi bitki örtüsü açısından fakirdir.
SlideShare
Norveç’in Spitsbergen adalarında araştırma yapan bilim insanı. Fotoğrafta taş halkaları görülmektedir. Taş poligonlarından farkı, daire şeklini almalarıdır.
Norveç’in Spitsbergen adalarında araştırma yapan bilim insanı. Fotoğrafta taş halkaları görülmektedir. Taş poligonlarından farkı, daire şeklini almalarıdır.
tvn24

Şeritli Topraklar

Oluşumları poligonal topraklarla aynıdır. Ancak toprakların şerit halini almalarının en önemli sebebi eğimdir. Eğimin artması ve makro soliflüksiyon yani kütle hareketinin yamaçtan aşağı hareketi sonucu poligonal veya daire şekilli topraklar oluşamaz. Eğim boyunca uzanan taşlar birbirine paralel biçimde uzanırlar. Yapılan çalışmalara göre taş şeritlerinin oluşması için en az 2 derece eğimin olması gerektiği tespit edilmiştir. Şeritli topraklar ile taş şeritleri arasındaki fark, taş şeritlerinin iri kayaç kırıntılarından oluşmasıdır. 

Fotoğrafta iri taş kırıntılarından oluşan taş şeritleri gözükmektedir.
Fotoğrafta iri taş kırıntılarından oluşan taş şeritleri gözükmektedir.
Grant Dixon Photographer

Periglasyal Kaldırımlar

Rüzgâr ve çöller ile ilgili yazımızda çöl kaldırımları ya da diğer ismiyle hamadanın oluşumundan bahsetmiştik. Deflasyon, rüzgârın ince malzemeyi götürüp iri malzemeleri bırakması olayıdır. Periglasyal bölgelerde de rüzgâr, orta ve kuvvetli olduğu için kum, kilt ve silt gibi hafif olan malzemeleri taşıdıkça, iri olan malzemeler yerlerinde kalarak doğal bir kaldırım görüntüsü oluştururlar.

Periglasyal kaldırımları. Fotoğraf, Antarktika'da bulunan Darwin dağları'nın kuzey tarafındaki Hattanton buzulu çevresinde çekilmiştir.
Periglasyal kaldırımları. Fotoğraf, Antarktika'da bulunan Darwin dağları'nın kuzey tarafındaki Hattanton buzulu çevresinde çekilmiştir.
ResearchGate

Erime Çukurları

Tıpkı karstik arazilerde oluşan dolinlere benzetilebilirler. Ancak burada karstlaşmadan ziyade donmuş toprağın erimesi sonucu giderek büzülmesi ve zamanla çukur oluşması durumu vardır. Periglasyal sahaların yaz devresinde zaten suya doygun olan toprak zonunun içerisindeki buzun erimesi ve zamanla büzülme ya da torbalaşma meydana gelmesi olayıdır. Bu oluşumda torbalaşma önemli bir etkendir. Bu sayede çukur oluşumu gerçekleşir. Genellikle yuvarlak veya yuvarlağa yakın şekillerde olurlar. Ancak bu şekiller geçicidir. Tufurlarda oluşan buz çekirdeklerinin yazın erimesi sonucu oluşurlar ancak kışın tekrar donarak tufur oluşumu meydana gelir.

Kanada’nın Hudson körfezinde çekilen fotoğrafta, erime çukurları görülmektedir.
Kanada’nın Hudson körfezinde çekilen fotoğrafta, erime çukurları görülmektedir.
Wikipedia

Soliflüksiyon Taraçaları

Makro soliflüksiyon olayı sonucu yamaç aşağı hareket eden toprak kütlesi, bu şekilleri ortaya çıkarır. Basamaklı yapısından dolayı çelenkli topraklara benzese de onlardan farkı, soliflüksiyon taraçalarının, geniş ve çok daha yüksek olmasıdır. Oluşumları çelenkli topraklarla aynıdır. Ancak makro soliflüksiyon şiddeti sebebiyle çelenkli topraklardan ayrılırlar.

Altta donmuş toprağın üzerinde eğim boyunca akan üst toprak ve taraçalar. Altta geçirimsiz tabakanın varlığı sonucu sızamayan sular bu sayede toprağı harekete geçirirler. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Altta donmuş toprağın üzerinde eğim boyunca akan üst toprak ve taraçalar. Altta geçirimsiz tabakanın varlığı sonucu sızamayan sular bu sayede toprağı harekete geçirirler. Görselde ki yazılar, Evrim Ağacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Cold as Ice
Soliflüksiyon taraçaları.
Soliflüksiyon taraçaları.
Pacific Marine Arctic Regional Synthesis Data Archive

Çelenkli Topraklar (Girland)

Eğimin kuvvetli olduğu periglasiyal sahalarda, soliflüksiyon sonucu aşağı taşınan topraklarda görülürler. Tipik olarak basamaklar halinde yer alırlar. Basamaklı ve genellikle taraça şekline benzerler. Bu şekillerin cepheleri, Alpin bitkilerle kaplıdır. Ancak şekillerin yüzeylerinde herhangi bir bitkiye az veya hiç rastlanmaz.

Tüm Reklamları Kapat

İsviçre Milli Parkı'nda soliflüksiyon yamacında çelenkli topraklara benzer oluşumlar. Şekillere kuş bakışı bakarak bir çelenge benzediğine dikkat ediniz.
İsviçre Milli Parkı'nda soliflüksiyon yamacında çelenkli topraklara benzer oluşumlar. Şekillere kuş bakışı bakarak bir çelenge benzediğine dikkat ediniz.
Wikipedia

Sonuç

Morfojenetik bölgelerden bir tanesini oluşturan ve kendisine has yeryüzü şekillerine sahip olan bu topoğrafyadan temel olarak bahsetmeye çalıştık. Donma ve çözülme olayları sonucu fiziksel parçalanma ya da bu topoğrafya için kullanılan adıyla konjelitürbasyon olayı, kayaçların parçalanmasını, ardından soliflüksiyon sonucu yer değiştirmesini sağlar. Mikro soliflüksiyon küçük, makro soliflüksiyon ise büyük yer şekilleri oluşturur.

Bu bölgede rüzgârın gücü de önemlidir. Tıpkı bitki örtüsünden yoksun veya çok az olan kurak sahalarda olduğu gibi rüzgâr faaliyeti bu bölgede de önem addeder. Ancak rüzgârın önemi, bitki örtüsünün daha cılız olduğu alanlarda daha etkindir. Bu sayede konjelifraksiyon sonucu ufalanan malzeme rüzgâra hazır hale getirilir.

Tüm bu etkenler sonucu sanki insanlar tarafından oluşturulmuş gibi algılanan kendisine has bu şekiller ortaya çıkar. Bu bölgeye ait olan olaylardan bir tanesi ise sürekli donmuş toprağın üstünde yazın çözülen toprağın, alttaki geçirimsiz tabaka sonucu suya doygun hale gelmesiyle adeta bataklık görünümüne sahip olmasıdır. Erime çukurlarının oluşumunda görüldüğü gibi kışın donmuş üst toprağın varlığı, yazın ise çözünmesi sonucu zamanla torbalaşarak çukurların oluşması ve suyla dolması bu bölgeye has diğer şekillerdendir. 

Buzul ve kurak sahalar ile birlikte dünyanın en zor şartlarını oluşturan bu bölgede, tarım ve hayvancılık gibi ekonomik faaliyetler yapılamasa da dünyamızda önemli bir yer tutan doğal gaz ve petrol, bu bölgede çok zengin olarak bulunmaktadır. Bu bölgedeki şekillerin nasıl oluştuğu konusunda çok önemli ilerlemeler kaydedilse de yukarıda açıklandığı üzere bazı şekiller tartışmalıdır. Anca son 50 yılda yoğun çalışmalar sonucu bu bölgeyi daha iyi tanımaya başladık. 

Dünyamızın gerek matematik konumundan gerekse özel yer şekilleri bakımından ve en önemlisi de dünyamızın geoit şeklinden dolayı ekvatordan kutuplara doğru eğik açıyla gelen güneş ışınları sonucu oluşan iklim, çok farklı morfojenetik bölgeler ve bunların içerisinde göz kamaştıran bu şekilleri oluşturmuştur. Bu şekilleri ve nasıl oluştuklarını bilerek yaşadığımız dünyayı daha iyi tanıyacak ve tanıdıkça onunla daha uyumlu bir ilişki içerisine gireceğiz. Böylece karşılıklı ve zararsız insan doğa ikileminde ona zarar vermekten çok, ondan daha iyi yararlanabiliriz.

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
19
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Tebrikler! 9
  • Muhteşem! 4
  • Bilim Budur! 2
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 2
  • Umut Verici! 1
  • Merak Uyandırıcı! 1
  • Güldürdü 0
  • İnanılmaz 0
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
  • İğrenç! 0
  • Korkutucu! 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
  • B. Davies. Periglacial Environments. (5 Kasım 2018). Alındığı Tarih: 5 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Antarctic Glaciers | Arşiv Bağlantısı
  • M. Pidwirny. Periglacial Processes And Landforms. (6 Aralık 2006). Alındığı Tarih: 5 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Fundamentals of Physical Geography | Arşiv Bağlantısı
  • Department of Geography and Environmental Science, Hunter College. Periglacial Geomorphology. (6 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 6 Ağustos 2019. Alındığı Yer: | Arşiv Bağlantısı
  • Cool Geography. Periglacial Processes. (6 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 6 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Cool Geography | Arşiv Bağlantısı
  • Geo41. Glacıal Processes & Landforms. (7 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 7 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Geo41 | Arşiv Bağlantısı
  • M. Andreı. Domes Of Ice And Grass: The Pingos. (23 Temmuz 2015). Alındığı Tarih: 7 Ağustos 2019. Alındığı Yer: ZME Scıence | Arşiv Bağlantısı
  • S. Erinç. (2015). Jeomorfoloji Ii. ISBN: 978-975-353-394-2. Yayınevi: Der.
  • M. Anderson. Pingo. (8 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 8 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Britannica | Arşiv Bağlantısı
  • M. Y. Hoşgören. (2015). Jeomorfoloji'nin Ana Çizgileri. ISBN: 978-975-7206-35-4. Yayınevi: Çantay.
  • Wikipedia. Periglaciation. (5 Temmuz 2019). Alındığı Tarih: 8 Ağustos 2019. Alındığı Yer: Wikipedia | Arşiv Bağlantısı
  • M. Y. Hoşgören. (2014). Jeomorfoloji Terimler Sözlüğü. ISBN: 978-975-9060-85-5. Yayınevi: Çantay.
  • V. L. Junior. What Is Solifluction?. (28 Mayıs 2019). Alındığı Tarih: 8 Ağustos 2019. Alındığı Yer: worldatlas | Arşiv Bağlantısı
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 06/12/2024 05:22:55 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7909

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Üreme
Nobel Ödülü
Veri
Onkoloji
Mavi
Parçacık
Ahlak
Dışkı
Kalp
Kozmik Mikrodalga Arkaplan Işıması (Cmb)
Öne Çıkan
Gıda Güvenliği
Kanser Tedavisi
Maske Takmak
Balıklar
Nobel
İklim
Akıl
Model
Sars
Yapay
Covıd-19
Dünya Sağlık Örgütü
Şempanzeler
Yapay Zeka
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Bugün bilimseverlerle ne paylaşmak istersin?
Gündem
Bağlantı
Ekle
Soru Sor
Stiller
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Aklınızdan geçenlerin bu platformda bulunmuyor olabilecek kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
A. Özkaya, et al. Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri. (17 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 6 Aralık 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/7909
Özkaya, A., Bakırcı, Ç. M. (2019, August 17). Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri. Evrim Ağacı. Retrieved December 06, 2024. from https://evrimagaci.org/s/7909
A. Özkaya, et al. “Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, 17 Aug. 2019, https://evrimagaci.org/s/7909.
Özkaya, Ahmet. Bakırcı, Çağrı Mert. “Periglasiyal Topoğrafya: Buzul Çevresi Coğrafyası ve Bu Bölgelerde Görülen Yeryüzü Şekilleri.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, August 17, 2019. https://evrimagaci.org/s/7909.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifremi unuttum Üyelik Aktivasyonu

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close