Limon, Portakal, Mandalina ve Diğer Turunçgiller Nasıl Evrimleşti?

Turunçgiller, Citreae oymağına ait olan bitkilerin tümüne verilen genel isimdir. Oymak, taksonomide cins ile aile arasındaki bir basamaktır. Bir bütün olarak sedef otları olarak bilinen Rutaceae ailesi içerisinde yer alırlar. Oymağın adı, oymağı temsil eden sitron, bilimsel adıyla Citrus medica türünden gelmektedir. Her ne kadar Akdeniz çevresinde yetişiyor olsa da, en güncel çalışmalara göre anavatanı Avusturalya, daha yaygın olarak kabul edilen anavatanı ise Asya kıtası olan bu bitkiye Türkiye'de pek aşina değiliz; ancak ülkemizde bitkinin meyveleri "ağaç kavunu" olarak bilinmektedir. Limona oldukça benzeyen bu meyve, limondan kısmen farklıdır. Çünkü limon, ekşi portakal ile ağaç kavununun melezlenmesinden elde edilmiştir.

Turunçgiller, insanların müdahalesi dolayısıyla çok karmaşık bir evrimsel değişim sürecine girdikleri için sistematik ve taksonomileri çok açık değildir. Ancak yapılan genetik analizler, tüm oymağın 4 farklı ata türden evrimleşmiş olabileceğini göstermektedir. Oymak içerisinde sayısız hibrit tür evrimleşmiştir, dolayısıyla tür sayısını bile kestirmek güçtür.

Ancak kabaca listeleyecek olursak, bilinen turunçgil türleri ve hibritleri şu şekildedir: Omani yeşil limon, pomelo, ağaç kavunu (sitron), Mandarin portakalı, trifoliyat portakalı, parmak yeşil limonu, Avusturayla yuvarlak limonu, çöl limonu, kamkat, Hint yabani portakalı, kasi papeda... Hibritler de işin içine katılacak olursa (ki bilinen portakal, greyfurt, limon gibi turunçgiller hibrit türlerdir), bitki sayısını 100 civarına kadar arttırmak mümkündür!

La Boite Verte

Turunçgillerin Evrimi

Yeryüzündeki en yaygın tarımsal meyve ürünlerinden olan turunçgillerin (Citrus cinsi bitkilerin) evrimsel kökenleri ve türlerin birbiriyle ilişkisi henüz tam olarak aydınlatılmış değildi. Bu, Nature dergisinde yayınlanan yeni bir araştırmayla değişti. 58 farklı turunçgilin ve turunçgil olmayan 2 türün genomu üzerinde yapılan çalışma, türlerin ortak atasının günümüzden yaklaşık 8 milyon yıl önce, Çin'in Yunnan bölgesinde, Himalayalar'ın eteklerinde yaşadığını, sonrasında Avustralya ve Asya'nın geri kalanına yayıldığını ortaya koydu. Böylece bu bitkilerin Avustralya'da evrimleşip, sonradan Asya'ya geldiklerine yönelik hipotez de çürütülmüş oldu.

Citrus cinsi turunçgiller ile onların en yakın akrabaları olan Fortunella, Poncirus, Eremocitrus ve Microcitrus gibi cinsler, kapalı tohumlular alt ailelerinden olan Aurantioideae'ye dahildirler. Günlük yaşantılarımızda sıklıkla tükettiğimiz bu bitkiler, Pakistan'ın batısından Çin'e kadar; Doğu Hindistan'dan Yeni Gine, kuzeydoğu Avustralya, Melanezya ve batı Polinezya Adaları'na kadar yayılan muson bölgesinde yetişirler. 

Bu bitkilerin evrimsel geçmişleri ve Dünya'ya nasıl yayıldıkları bugüne kadar çözülebilmiş değildi; çünkü yapay seçilim yoluyla evrimleştirilmiş olan bu bitkilerin genomik yapısı ve özellikleri yeterince iyi çalışılmamıştı. Dahası, kullanılan kültürleme yöntemleri dolayısıyla eşeysiz yollarla (apomitik yöntemlerle) üreme sağlandığı için, bu canlıların akrabalık ilişkileri de belirsizliklerle doluydu. Dolayısıyla literatürde, birbiriyle çelişkili sonuçlar veren evrimsel analizler bulmak mümkündür. Araştırmacılar, bu muğlaklığa bir son vermeye karar verdiler.

Nature

Geniş ve uluslararası bir araştırma ekibinin yaptığı çalışmada, turunçgillerin kökenleri filogenetik ve biyocoğrafya yöntemleri kullanılarak Asya'ya kadar takip edildi. Araştırmacılar, Asya'dan hızla yayılan türlerin ilk olarak Avustralya limongillerine evrimleştiğini gösterdi. Bu evrimin kökenleri günümüzden 4 milyon yıl kadar öncesine, Pliyosen Çağ'a gidiyor. Uzmanlar, türün kültür bitkisi olarak yapay seçilim yoluyla evrimini de incelediler. Bunun sonucunda, özellikle mandalina ve tatlı portakalların çok yakın akraba oldukları ve bir arada evrimleştikleri görüldü. Bu evrimsel sürece pomelo (şadok) bitkisinin de sıklıkla karıştığ ortaya kondu. Pomelo genlerinin, mandalina gibi yaygın meyvelerin tadına ve yenilebilirliğine büyük katkılar yaptığı görüldü. 

Araştırma sonuçlarına göre envai türdeki turunçgillerin kökeninde 10 adet bitki yatıyor. Bunlardan üç tanesi sitronlar (C. medica), mandalina (C. reticulate) ve pumelo (C. maxima). Limon, portakal ve greyfurt gibi daha aşina olduğumuz bitkiler, bu üç türün birbiriyle farklı miktarlarda karıştırılmasıyla evrimleştirilmiş türler. Yani araştırma, yaygın bir kanı olan mandalinanın portakaldan evrimleştiği fikrini yanlışlıyor. Portakal, mandalinadan evrimleşmiş bir meyve olarak karşımıza çıkıyor.

Araştırmacılar, turunçgillerin karmaşık akrabalık ilişkilerini çözmek için 362.748 ayrı tekil nükleotit polimorfizmlerini (çok biçimlilik, SNP) inceledi. Bu detaylı inceleme sonucunda, tüm turunçgillerin tek bir ortak atadan evrimleştiği, yani monofiletik bir grup oldukları doğrulandı.  

Nature

Araştırmanın ilginç sonuçlarından birisi de, daha önceden ayrı cinsler olarak görülen kamkat (Fortunella), çöl limonu (Eremocitrus) ve Microcitrus gibi cinslerin tek bir cins altında toplanması gerektiğini göstermesi oldu. Böylece turunçgillerin sınıflandırılmasında kullanılan meşhur Swingle Taksonomisi de darbe almış oldu. Buna karşılık, Japon Portakalı veya Uçan Ejder olarak bilinen Poncirus cinsinin, daha önceden de tespit edildiği gibi, genomik olarak da Citrus cinsinden tamamen bağımsız bir kuzen cins olduğu gösterildi.