Kolektif Suçluluk ve Utanç: "Sizden Olmayana" Karşı İşlenen Suçlardan Duyulan Suçluluğu/Utancı Grup Psikolojisiyle Baskılama

Sosyal gruplar arasındaki çatışma, yaşadığımız dünyada en uç noktaya varabilecek şiddeti ortaya çıkarabilir. Bu tip çatışmalarda bireyler ve gruplar karşıt grubun üyelerine karşı zarar veren eylemlerde bulunabilirler. Bu eylemler, normalde yasa dışı sayılabilecekken, bu çatışma ortamında meşru görülebilir. Örneğin, bir kişiyi öldürmek çok ciddi bir ahlak ihlali ve yasa dışı bir eylemken, savaş durumlarda düşman birliklerinden birini öldürmek meşru görülür.

Grubun eylemleri, o gruba dahil olan bireylerin bağlı olduğu ahlaki ilkeleri ihlal ettiğinde, grup üyeleri kolektif suçluluk ve kolektif utanç gibi grup-temelli ahlak duyguları yaşar. Utanç ve suçluluk, birinin kendisinin veya üyesi olduğu grubun norm ihlali yaptığını fark etmesinin ardından ortaya çıkan benlik bilinci temelli duygulardır. Suçluluk ve utanç birbiriyle yüksek oranda ilişkili duygulardır ancak farklı dinamikleri vardır. Suçluluk, belirli bir davranışın sorumluluğunu kabullenme ile ilişkilidir. Buna karşılık utanç, eylemi gerçekleştiren için meydana gelebilecek sonuçlarına odaklanır. Kolektif utanç duygusunda ise odak noktası birey değil, grubun itibarıdır.

Grup-temelli ahlak duyguları ortaya çıktığında, çeşitli telafi edici davranışlarda bulunmayı kolaylaştırır. Telafi edici davranışlar da hissedilen grup-temelli ahlaki duyguları azaltır. Ancak, araştırmalar bireylerin telafi edici davranışlarda bulunmadan da grup-temelli ahlaki duygulardan kaçınmalarını sağlayan başka pek çok yol olduğunu göstermiştir. Örneğin, kendi gruplarının zarar verici eylemlerini meşru gören pek çok tutum geliştirebilirler, ortaya çıkan sonuçlarda kendi gruplarının sorumluluğunu inkar edebilirler ya da kendi gruplarının eylemlerini değerlendirirken normalde savundukları etik ilkeleri değiştirebilirler. Tüm bunların hepsi ahlaki kopuş (moral disengagement) mekanizmaları olarak sınıflandırılır ve ortak özellikleri grup üyelerinin dış grup üyelerine karşı yürüttükleri zarar verici eylemlerine devam etmelerine izin vermesi ya da geçmiş eylemlerin olumsuz sonuçlarıyla herhangi bir olumsuz duygu hissetmeden yaşamalarına olanak sağlamasıdır.

Ahlaki kopuş mekanizmalarının, grup temelli ahlaki duygulardan kaçınmaya yarayan bir çeşit duygu düzenleme olduğu iddia edilebilir. Özellikle bilişsel değişim yaratarak duygu düzenlemede bireyler içinde bulundukları durumun anlamını yeniden değerlendirerek bu durumun yarattığı duygunun şiddetini değiştirirler. Bireyler grup-temelli duygularını azaltmak için de grubun zarar verici davranışlarını tekrar değerlendirerek olumsuz duygularını düzenleyebilirler (azaltabilirler). 

Bu çalışmada, kolektif suçluluk duygusunun düzenlenmesinin güdülenmiş akıl yürütmenin (motivated reasoning) özel bir çeşidi olup olmadığı, üç farklı kültürel bağlamda (ABD, İsrail ve İtalya) araştırılmıştır. Ayrıca, kolektif suçluluğa etki edebilecek grup aidiyeti, sosyal kimlik, politik ideoloji ve bilişsel kapasite gibi faktörler test edilmiştir.

İlk çalışmaya Maryland Üniversitesi'nden 139 lisans öğrencisi katılmıştır. Araştırmanın başında katılımcıların kendilerini ne kadar Amerikalı olarak tanımladıkları , "Amerikalı olduğum için iyi hissediyorum" gibi ifadeler üzerinden ölçülmüştür. Daha sonra katılımcılar rastgele iki gruba ayrılmıştır. İlk gruptaki katılımcılardan bir gazete haberi okurlarken 9 basamaklı bir sayıyı akıllarında tutmaları istenirken (zihinsel meşguliyet koşulu), diğer gruba ise sadece gazete haberi okutturulmuştur.

Okutturulan gazete haberi Guantanamo Körfezi tesislerinde tutuklu terör zanlılarına, Birleşik Devletler askerlerince uygulanan işkenceye varan sorgulama yöntemleri ile bilgi içermektedir. Bu sorgulama yöntemleri arasında uyumalarına izin vermeme, düşük sıcaklıklarda tutma ve yüksek gürültüye maruz bırakma gibi yöntemler yer almaktadır. Bu haber katılımcılara CNN'in internet sitesinde yer alan gerçek bir haber olarak sunulmuş, ancak deney için tasarlanmış bir yazıdır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Haberin okutturulmasından sonra katılımcılarda oluşan kolektif suçluluk duygusu "Guantanamo Körfezi'ndeki tutuklulara yapılan kötü muameleden dolayı kendimi suçlu hissediyorum" tarzı ifadelere ne derece katıldıkları sorularak ölçülmüştür. 

Beklenildiği üzere sosyal kimliğin kolektif suçluluk üzerindeki etkisi anlamlıdır. Buna göre kendilerini daha fazla Amerikalı hissedenler okudukları haber karşısında daha az kolektif suçluluk hissetmişlerdir. Bununla birlikte, bilişsel meşguliyet verilen (9 basamaklı rakamı akıllarında tutmaları söylenen) grupta sosyal kimlikleri yüksek ve düşük olanlar arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

İkinci çalışma yine Amerikalı üniversite öğrencileri ile yapılmış, araştırmaya 150 kişi katılmıştır. Bu çalışmada katılımcıların grup aidiyetleri yerine politik yönelimleri ölçülmüştür. Benzer şekilde, kendilerini muhafazakar olarak tanımlayanlar, kendilerini liberal olarak tanımlayanlara göre daha az kolektif suçluluk hissetmişlerdir. Ancak, yine bilişsel meşguliyet verilen katılımcılarda muhafazakar ve liberal grup arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır.

Ahlak Temelleri Kuramından (Moral Foundation Theory) hareketle, muhafazakarların diğer grubun üyelerine zarar vermeme ile kendi gruplarına bağlılığı aynı derecede ahlaki bulmaları, buna karşılık liberallerin başkasına zarar vermemeyi grup bağlılığının üzerinde tuttukları söylenebilir. Bu çalışmada da muhafazakarlar "Eğer Amerika'nın korunmasına yardımı olacaksa, sert sorgulama teknikleri kabul edilebilir" ve "Hükümet Amerikalıları korumalıdır, tutukluların zarar görme pahasına olsa bile" maddelerini daha çok onaylamışlar, "Hiç bir koşulda tutuklulara yapılan sert sorulama yöntemleri kabul edilmez" maddesine daha az katılmışlardır.

Üçüncü çalışmada, aynı hipotezler İsrail - Filistin çatışması bağlamında test edilmiştir. Çalışmaya İsrailli Yahudi 143 üniversite öğrencisi katılmıştır. Öğrencilerin İsrailli sosyal kimlikleri ölçülmüş (Örnek madde: "İsrailli olmak kimliğimin önemli bir parçasıdır"); daha sonra öğrenciler seçkisiz olarak düşük (3 basamaklı) ve yüksek (9 basamaklı) zihinsel meşguliyet gerektiren gruplara atanmışlardır.

Katılımcılara daha sonra İsrail'in en popüler televizyonu olan Channel 2 programlarından haber kesitleri izletilmiştir. Bu videolarda İsrail askerlerinin kendileri için tehdit olamayacak silahsız Filistinli tutuklulara yaptıkları kötü muameleler (fiziksel acı veren veya aşağılayıcı) gösterilmiştir. Katılımcıların daha sonra İsrail-Filistin bağlamına uyarlanmış kolektif suçlulukları "İsraillilerin Filistinlilere yaptıkları için kendimi suçlu hissediyorum" tarzı ifadelere ne derece katıldıkları sorularak ölçülmüştür. 

Önceki çalışmaların sonuçlarıyla benzer olarak, sadece düşük zihinsel meşguliyet grubuna atananlar arasında grup aidiyetleri fazla olanlar daha az kolektif suçluluk hissettiklerini söylemişlerdir.

Dördüncü ve son çalışma ise İtalya'daki 197 üniversite öğrencisi ile yürütülmüştür. Çalışmanın başında katılımcılar İtalyan kimliklerini ne kadar merkezde tuttukları ile ilgili soruları yanıtlamışlardır (örneğin, "İtalyan olmak kim olduğumu önemli bir şekilde yansıtır.") Daha sonra katılımcıların yarısına gerçek İtalyan kimliğinin kökenleri ile ilgili (Katolik Hıristiyanlık ve İtalya'nın kültürel gelenekleri ile ilgili) çalışma için hazırlanan ancak gerçek bir gazete yazısı görünümünde bir yazı okutturulmuş; diğer gruba ise İtalya ile ilgisi olmayan beslenme ile ilgili bir gazete yazısı okutturulmuştur. 

Ardından, katılımcılara İtalya'daki göçmenlere uygulanan insan hakları ihlallerini konu alan başka bir sahte gazete haberi okutulmuştur. Önceki çalışmalarda olduğu gibi, katılımcıların yarısına gazete haberi okurken zihinsel meşguliyet verilmiştir. Son olarak tüm katılımcıların, okudukları gazete haberine tepki olarak ne kadar kolektif suçluluk ve kolektif utanç hissettikleri ölçülmüştür. Kolektif suçluluk için önceki çalışmalardaki ölçeklerin İtalya için uyarlaması kullanılmıştır. Kolektif utanç için hazırlanan soru örneği: "İtalyanların göçmenlere karşı davranış şeklini düşündüğümde utanıyorum."

Önceki çalışmalarla benzer olarak, dördüncü çalışma da zihinsel meşguliyet altında okunan gazete haberinin sosyal kimlik ve kolektif suçluluk arasında negatif ilişkiyi ortadan kaldırdığı bulunmuştur. Benzer örüntü kolektif utanç için de geçerlidir. Bununla birlikte, gazete haberinden önce İtalyan kimliğini öne çıkaran yazı okumak, bilişsel meşguliyetin engellediği kolektif suçluluk ve utanç duygularının daha az hissetmeyi ortadan kaldırmıştır. Yani, eğer bireyler dahil oldukları grubun yaptığı ahlaki ihlal haberinden önce, sosyal kimliklerini ön plana çıkaran uyaranlara maruz kalırsa, zihinsel kapasiteleri duygu düzenleme için kullanamayacak bile olsalar, yine de kolektif suçluluk ve utanç duygularını daha az yaşıyorlar.

Özetle, dört çalışmanın sonuçları şunu göstermektedir: 

1. Kolektif suçluluk ve utanç gibi benlik bilinci temelli duygularla baş etmek zihinsel bir enerji yatırımı gerektirir, 
2. Zihinsel meşguliyet kolektif ahlak duygularıyla bilişsel olarak durum değerlendirmesi yaparak başa çıkmanın önüne geçiyor, 
3. Sosyal kimlik ve muhafazakar politik ideoloji ortaya çıkan kolektif suçlulukla başa edebilmek için daha fazla bilişsel çaba göstermek için önemli motivasyon kaynaklarından, ve 
4. Eğer sosyal kimliği vurgulayan uyaranlar hali hazırda bilişsel olarak ulaşılabilir ise zihinsel meşguliyetin neden olduğu kolektif suçluluk duygusunu düzenlemeye ayrılan zihinsel enerjinin azalmasını telafi edebiliyor.

Önceki araştırmalar kolektif ahlak duygularının (kolektif suçluluk ve kolektif utanç) dış grupla olan ilişkileri düzeltmek ve verilen zararı telafi etmek için adım atmaya motive ettiğini göstermiştir. Buna karşılık, bu duyguların yokluğu dış gruba yönelen zarar verici davranışların devam etmesini sağlayarak gruplar arası düşmanlığın sürmesine yol açar. 

Bu araştırmanın sonuçları, grup aidiyetinin ve muhafazakar politik yönelimin bu duyguları azaltmada birincil motivasyon kaynakları olduğunu göstermektedir. Ortaya çıkan suçluluk ve utanç duygusunu azaltmak için kullanılan bilişsel stratejiler (durumu tekrar değerlendirmek, davranışı mantığa bürümek gibi) bilişsel enerji kullanmayı gerektirir. Sosyal kimliği vurgulayan ipuçları duygu düzenlemede kullanılan bilişsel enerjiyi telafi etmeye yardımcı olur. Sosyal kimlikle ilgili ipuçları araştırmada laboratuvar ortamında sunulmuştur, ancak normal yaşam içerisinde bu ipuçlarını sosyal ilişkilerimizden alırız, ve genellikle ortaya çıkan ahlaki çelişkilerimizle paylaşılan inanç sistemleri ile başa çıkarız. Paylaşılan inanç sistemleri, mağdur olan tarafın içinde bulunduğu durumu hak ettiği ile ilgili meşrulaştırmalar içerir.