Koku Hafızası Nedir? Bazı Kokular Neden Eski Anıların Canlanmasına Neden Olur?

Burun, beş duyu organımız arasından sadece biridir ve belki de en ilgi çekici olanıdır. Koku duyusu ve hafıza arasında dikkat çeken ve şaşırtıcı denebilecek kadar ilginç ortak noktalar vardır.

Sokakta yürürken burnunuza gelen bir parfüm kokusu, sizi anıların içine hapsedebilir ve hatta daha önce yaşadığınız bir olayı yeniden canlandırabilir. Bir ortama girdiğinizde burnunuza gelen bir koku, unuttuğunuzu sandığınız bir olayı size tekrardan hatırlatabilir. Peki, unuttuğumuzu sandığımız bunca anı, nasıl oluyor da bir kokuyla tekrardan hafızada canlanabiliyor?

Koku alma duyusu, bilinen en eski duyudur. Görme, duyma ve hatta dokunma duyusundan bile önce, tek hücreli organizmaların etrafındaki kimyasallara tepki verebilmesi adına evrimleşmiş en ilkel duyulardan biridir. Bu sebeple koku duyusu, en uzun evrimsel geçmişe sahiptir ve insan beyninde de en eski bölgelerden birine karşılık gelmektedir. İnsanda koku almayı sağlayan en az 1000 farklı reseptör tipi vardır. Buna kıyasla 4 tip ışık reseptörü ve 4 tip dokunma reseptörüne sahibizdir. Bu durum, koku duyusunun neden daha önce evrimleştiğini açıklamaya yardımcı olmaktadır.^[1]

Etrafımızda, yaşadığımız yerde ya da gittiğimiz bir yerde burnumuza daha önce hiç gelmeyen kokular alabiliriz. Fakat zor olan, bunları isimlendirmektedir. Fark ettiyseniz hiçbir zaman bir kokuyu tam olarak tarif edemeyiz. Genellikle kokuları, o kokuyu yaratan nesneyle ifade etmeye çalışırız. Örneğin “Çiçek gibi kokuyor.”, “Sıcak ekmek gibi kokuyor.” gibi cümleler kurarız.

Beyinde Koku Nasıl İşlenir?

Beyinde kokuların işlenmesinden sorumlu bölgeye "koku alma soğanı" (İng: "olfactory bulb") denir ve bu bölge, hipokampusun yanında yer alır. Denizatı şeklindeki bu bölgede, beyin zarından gelen tüm bilgiler toplanır. Nörologlar, hipokampusun yeni olaylar için hafıza oluşturmadaki rolünü keşfetmiştir.^[1]

Beynin bu bölgesi hasara uğrayan kişiler hatırlamakta zorluk yaşayabilirler. Genellikle yeni öğrenilmiş becerileri ve kişilerin isimleri gibi yeni öğrenilen bilgileri öğrenseler bile bunlara karşı hafıza oluşturamazlar. Buna "epizodik hafıza" denir ve bu hafıza, biraz önce bahsettiğimiz sokakta yürürken burnumuza gelen tanıdık parfüm kokusundan canlanan hafızanın ta kendisidir! Koku alma soğanı, bu hafızanın yanında bulunduğu için, kokular ile anılar arasındaki ilişki çok daha güçlü olmaktadır.

Diğer duyulara kıyasla koku alma duyusunun bu özgün özelliği, doğrudan beynin derinliklerine ulaşmasında yatar. Çünkü diğer tüm duyular öncelikle talamus adlı aktarma merkezine uğrar ve sonradan gerekli beyin bölgesine iletilir. Koku alma duyusu ise talamusa uğramadan, direkt koku alma soğanına gider. Diğer duyuların neden talamusta durakladığı ya da koku duyusunun neden doğrudan koku alma soğanına ulaştığı henüz net değildir; fakat diğer duyuların oluşturduğu sinyallerin beyindeki işlem merkezine koku duyusuna kıyasla daha uzakta olduğunu söyleyebiliriz.

Talamusun sinyal filtreleme görevi olduğu için, bazı görsel, dokunsal ve işitsel veriler burada filtrelenip bilince ulaşmamazlık edebilir; fakat kokuların bilince ulaşmama ihtimali yok denecek kadar azdır. Gerçekten de birçok durumda bir kokuyu artık alamama, beyinde sinyalin filtrelenmesinden ziyade, burnumuzdaki koku reseptörlerinin doygunluğa ulaşarak daha fazla sinyal üretememesindendir.

Koku Alma Soğanı da Hafızaları Depoluyor!

Yeni yapılan çalışmalar, koku hafızasının bu kadar güçlü olmasının nedenlerine daha da güçlü bir ışık tutuyor: Görünen o ki koku alma soğanının piriform korteks adı verilen karmaşık bir yapı, kendi hafıza deposuna sahip olabilir.^{[2], [3]}

Bunu keşfetmek için araştırmacılar, sıçanların beyinlerinde yeni hafıza bağlantıları oluşturabilmek için elektrik atımlarından faydalandılar. Daha önceden yapılan çalışmalar, hipokampus bölgesinde elektrik atımlarıyla uzun dönem hafıza yaratılabileceğini göstermişti. Araştırmacılar, aynı yöntemi kullanarak koku-odaklı piriform kortekste anılar yaratmayı denediler.^[4] İlk çalışmalar başarısız oldu.

Piriform korteks, beyindeki birçok farklı bölgeye bağlanan, karmaşık bir yapıdır. Aynı zamanda piriform korteks; duyusal girdiler hakkında yargılara varmayı sağlayan, örneğin dokunduğunuz bir nesnenin yumuşak ve güzel hissettirdiğini, kötü kokan bir yemeği yememeniz gerektiğini belirleyen orbitofrontal korteks gibi üst düzey bilişsel fonksiyonlarla ilişkili kısımlara da bağlanır.^[5] Araştırmacılar, orbitofrontal korteksi elektrikle uyardıklarında, piriform kortekste anılar oluşturmayı başardılar.

Sonuç

Özetlemek gerekirse kokuların neden anıları tetiklediğini şu şekilde açıklayabiliriz: Koku alma soğanı, fiziksel olarak amigdala ve hipokampus gibi hafıza merkezleriyle çok yakından ilişkilidir. Ayrıca bazı üst düzey bilişsel bölgelere de doğrudan bağlanarak, kendi üzerinde bazı hafızaları depolayabilmektedir. Tüm bunlar, bir şeyin kokusunu aldığımızda neden hemen bir anının canlandırdığını açıklar.