Koku Hafızası Nedir? Bazı Kokular Neden Eski Anıların Canlanmasına Neden Olur?
Burun, beş duyu organımız arasından sadece biridir ve belki de en ilgi çekici olanıdır. Koku duyusu ve hafıza arasında dikkat çeken ve şaşırtıcı denebilecek kadar ilginç ortak noktalar vardır.
Sokakta yürürken burnunuza gelen bir parfüm kokusu, sizi anıların içine hapsedebilir ve hatta daha önce yaşadığınız bir olayı yeniden canlandırabilir. Bir ortama girdiğinizde burnunuza gelen bir koku, unuttuğunuzu sandığınız bir olayı size tekrardan hatırlatabilir. Peki, unuttuğumuzu sandığımız bunca anı, nasıl oluyor da bir kokuyla tekrardan hafızada canlanabiliyor?
Koku alma duyusu, bilinen en eski duyudur. Görme, duyma ve hatta dokunma duyusundan bile önce, tek hücreli organizmaların etrafındaki kimyasallara tepki verebilmesi adına evrimleşmiş en ilkel duyulardan biridir. Bu sebeple koku duyusu, en uzun evrimsel geçmişe sahiptir ve insan beyninde de en eski bölgelerden birine karşılık gelmektedir. İnsanda koku almayı sağlayan en az 1000 farklı reseptör tipi vardır. Buna kıyasla 4 tip ışık reseptörü ve 4 tip dokunma reseptörüne sahibizdir. Bu durum, koku duyusunun neden daha önce evrimleştiğini açıklamaya yardımcı olmaktadır.[1]
Etrafımızda, yaşadığımız yerde ya da gittiğimiz bir yerde burnumuza daha önce hiç gelmeyen kokular alabiliriz. Fakat zor olan, bunları isimlendirmektedir. Fark ettiyseniz hiçbir zaman bir kokuyu tam olarak tarif edemeyiz. Genellikle kokuları, o kokuyu yaratan nesneyle ifade etmeye çalışırız. Örneğin “Çiçek gibi kokuyor.”, “Sıcak ekmek gibi kokuyor.” gibi cümleler kurarız.
Beyinde Koku Nasıl İşlenir?
Beyinde kokuların işlenmesinden sorumlu bölgeye "koku alma soğanı" (İng: "olfactory bulb") denir ve bu bölge, hipokampusun yanında yer alır. Denizatı şeklindeki bu bölgede, beyin zarından gelen tüm bilgiler toplanır. Nörologlar, hipokampusun yeni olaylar için hafıza oluşturmadaki rolünü keşfetmiştir.[1]
Beynin bu bölgesi hasara uğrayan kişiler hatırlamakta zorluk yaşayabilirler. Genellikle yeni öğrenilmiş becerileri ve kişilerin isimleri gibi yeni öğrenilen bilgileri öğrenseler bile bunlara karşı hafıza oluşturamazlar. Buna "epizodik hafıza" denir ve bu hafıza, biraz önce bahsettiğimiz sokakta yürürken burnumuza gelen tanıdık parfüm kokusundan canlanan hafızanın ta kendisidir! Koku alma soğanı, bu hafızanın yanında bulunduğu için, kokular ile anılar arasındaki ilişki çok daha güçlü olmaktadır.
Diğer duyulara kıyasla koku alma duyusunun bu özgün özelliği, doğrudan beynin derinliklerine ulaşmasında yatar. Çünkü diğer tüm duyular öncelikle talamus adlı aktarma merkezine uğrar ve sonradan gerekli beyin bölgesine iletilir. Koku alma duyusu ise talamusa uğramadan, direkt koku alma soğanına gider. Diğer duyuların neden talamusta durakladığı ya da koku duyusunun neden doğrudan koku alma soğanına ulaştığı henüz net değildir; fakat diğer duyuların oluşturduğu sinyallerin beyindeki işlem merkezine koku duyusuna kıyasla daha uzakta olduğunu söyleyebiliriz.
Talamusun sinyal filtreleme görevi olduğu için, bazı görsel, dokunsal ve işitsel veriler burada filtrelenip bilince ulaşmamazlık edebilir; fakat kokuların bilince ulaşmama ihtimali yok denecek kadar azdır. Gerçekten de birçok durumda bir kokuyu artık alamama, beyinde sinyalin filtrelenmesinden ziyade, burnumuzdaki koku reseptörlerinin doygunluğa ulaşarak daha fazla sinyal üretememesindendir.
Koku Alma Soğanı da Hafızaları Depoluyor!
Yeni yapılan çalışmalar, koku hafızasının bu kadar güçlü olmasının nedenlerine daha da güçlü bir ışık tutuyor: Görünen o ki koku alma soğanının piriform korteks adı verilen karmaşık bir yapı, kendi hafıza deposuna sahip olabilir.[2], [3]
Bunu keşfetmek için araştırmacılar, sıçanların beyinlerinde yeni hafıza bağlantıları oluşturabilmek için elektrik atımlarından faydalandılar. Daha önceden yapılan çalışmalar, hipokampus bölgesinde elektrik atımlarıyla uzun dönem hafıza yaratılabileceğini göstermişti. Araştırmacılar, aynı yöntemi kullanarak koku-odaklı piriform kortekste anılar yaratmayı denediler.[4] İlk çalışmalar başarısız oldu.
Piriform korteks, beyindeki birçok farklı bölgeye bağlanan, karmaşık bir yapıdır. Aynı zamanda piriform korteks; duyusal girdiler hakkında yargılara varmayı sağlayan, örneğin dokunduğunuz bir nesnenin yumuşak ve güzel hissettirdiğini, kötü kokan bir yemeği yememeniz gerektiğini belirleyen orbitofrontal korteks gibi üst düzey bilişsel fonksiyonlarla ilişkili kısımlara da bağlanır.[5] Araştırmacılar, orbitofrontal korteksi elektrikle uyardıklarında, piriform kortekste anılar oluşturmayı başardılar.
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Sonuç
Özetlemek gerekirse kokuların neden anıları tetiklediğini şu şekilde açıklayabiliriz: Koku alma soğanı, fiziksel olarak amigdala ve hipokampus gibi hafıza merkezleriyle çok yakından ilişkilidir. Ayrıca bazı üst düzey bilişsel bölgelere de doğrudan bağlanarak, kendi üzerinde bazı hafızaları depolayabilmektedir. Tüm bunlar, bir şeyin kokusunu aldığımızda neden hemen bir anının canlandırdığını açıklar.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 23
- 10
- 9
- 7
- 3
- 2
- 1
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- ^ a b T. Stafford. Why Can Smells Unlock Forgotten Memories?. (30 Ağustos 2021). Alındığı Tarih: 30 Ağustos 2021. Alındığı Yer: BBC | Arşiv Bağlantısı
- ^ C. Strauch, et al. (2018). In The Piriform Cortex, The Primary Impetus For Information Encoding Through Synaptic Plasticity Is Provided By Descending Rather Than Ascending Olfactory Inputs. Cerebral Cortex, sf: 764-776. doi: 10.1093/cercor/bhx315. | Arşiv Bağlantısı
- ^ K. R. Illig, et al. Olfactory Cortex: Comparative Anatomy☆. (28 Kasım 2014). Alındığı Tarih: 7 Eylül 2021. Alındığı Yer: Science Direct doi: 10.1016/B978-0-12-801238-3.04706-1. | Arşiv Bağlantısı
- ^ A. Hamer. Here's Why Smells Trigger Such Vivid Memories. (30 Ağustos 2021). Alındığı Tarih: 30 Ağustos 2021. Alındığı Yer: Discovery | Arşiv Bağlantısı
- ^ E. T. Rolls. (2004). The Functions Of The Orbitofrontal Cortex. Brain and Cognition, sf: 11-29. doi: 10.1016/S0278-2626(03)00277-X. | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 07/12/2024 15:41:11 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/10919
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.