Kaz "Dişleri": Kuşlar Dişlerini Neden Kaybetti?

Fotoğrafta gördüğünüz bir kaz ve onun gerçekten ürkütücü olan dişleridir.

Ancak burada "diş" sözcüğünün kullanımına dikkat etmek gerekir. Zira kazların gagalarındaki "dişler", bizlerin ağzılarındaki dişlerden farklıdır. Sürüngenler ve memelilerin aksine kuşların dişleri evrimsel süreçte körelerek yok olmuştur. Özellikle de dişin beyaz ve sert yapılı olan "enamel" kısmı, kuşların hiçbirinde bulunmaz.

Fakat bazı kuşlarda, fotoğraftaki kazın ağzında olduğu gibi sivri çıkıntılar halen bulunmaktadır. Bilimde bunlara tekil olarak "tomus", çoğul olarak ise "tomia" adını veririz. Bu kelime, Antik (İyonik) Yunanca'da "kesmek" veya "parçalamak" anlamına gelir. Yani bizlerin dişleri kadar sert ve dayanıklı olmasalar da, kuşların bazılarının ağzında bulunan tomia da kesip parçalamaya yarayabilir.

Kuşların dişlerinin evrimsel süreçte köreldiğini fosil kayıtlarından net bir şekilde görebiliyoruz: çünkü bariz bir şekilde kuş olup, bariz bir şekilde dişlere sahip olan fosillere sahibiz. Bunlar, kuşların ataları ile bugünkü kuşlar arasındaki tartışmaya yer bırakmayan geçiş türleridir. Mezozoik Dönem'de yaşamış olan bu "tuhaf" canlılar, sürüngen atalarının özelliklerini halen taşımaktadır. Fakat süreç içerisinde bu dişler körelmiş ve ya tamamen, ya da kısmen yok olmuştur.

Michael Hanson & B. A. Bhullar

Kuşların Dişleri Neden Köreldi?

Bu körelmenin nedeni tam olarak bilinmemektedir. Konu hakkında birkaç farklı yaklaşım bulunuyor olsa da, evrimsel biyologlar arasında genel geçer olarak kabul gören bir açıklamaya henüz ulaşılamamıştır.

Uçuşta Yükü Azaltma

Örneğin, 122 milyon yıl önce yaşamış ve dişlerini o dönemde yeni yeni kaybetmiş bir tür olan Zhongjianornis yangi türü üzerinde araştırmalar yürüten Çinli bilim insanları, dişlerin körelerek yok olmasının nedenlerinden başlıcasının kuşların uçuş adaptasyonları ile ilgili olduğunu ileri sürmektedirler. Uçuşta en ufak fazla yüke tolerans yoktur; hele ki uzun vadeli bir evrimsel süreçte...

Sert gaga yapısı da, dişlerin yaptığı işi kabaca görebildiği için ve genelde kuşlar avlarını parçalamadan yuttukları ya da gagalarıyla eşeledikleri için, dişler giderek işlevsiz hale gelmiş olabilir; hatta uçuş adaptasyonlarının önünde bir engel halini almış olabilir. Bu da, nesiller içerisinde dişleri en az üretenlerin ya da hiç üretmeyenlerin avantajlı konuma geçerek daha fazla yavru üretmeleri ve kuş evrimine yön vermeleri ile sonuçlanmış olabilir.

Sert Kabuklu Avları Parçalama

Günümüzden 120 milyon yıl kadar önce yaşamış olan Sulcavis geeorum türü dişli kuşlar üzerinde yapılan çalışmada, kuşların dişlerini kaybettikleri evrimsel süreç boyunca bazı kuşlarda yeni diş biçimleri evrimleştiği keşfedildi. Dinozorların et parçalama konusunda özelleşmiş dişlerini miras alan bu kuş türünün dişleri, et parçalama yerine kabuk kırma konusunda özelleşecek biçimde değişmiştir.

Sulcavis geeorum bu özelliğe sahip olduğu bilinen ilk ve tek kuş türüdür; ancak araştırmacılar, daha önceden sanılanın aksine bu tür farklı diş türlerine sahip birçok kuş türünün evrimleştiğini düşünüyorlar.

Yumurtadan Daha Hızlı Çıkabilme

Biology Letters dergisinde yayınlanan bir araştırmada araştırmacılar, kuşların evriminde dişlerin körelmesini daha bütüncül olarak incelediler ve bu körelmenin embriyolojik gelişimle alakalı olabileceği sonucuna vardılar: Sürüngenlerin ve kuşların embriyolarını inceleyen ekip, bu iki canlı sınıfının embriyolojik gelişiminin dikkate değer bir hız farkına sahip olduğunu gördüler. Sürüngenler, modern ve dişsiz kuşların yavrularına nazaran yumurtalarından çok daha geç çıkıyordu; çünkü sürüngenlerin kuluçka zamanının %60 kadarı diş üretimine harcanıyordu.

Yumurta içine hapsolmuş embriyo bazı faktörlere karşı oldukça güvendedir; ancak avcı baskısı altında çok savunmasızdır. Eğer doğal afet şiddeti ve avcı baskısı artacak olursa, yumurtadan en erken çıkan bireyler en avantajlı olacaklardır. İşte tam da bu nedenle, embriyolojik gelişimin daha uzun sürmesine neden olan dişleri oluşturmayan bireyler üzerinde ciddi bir seçilim baskısı oluşmuş olabilir. Böylece kuluçka süresi dikkate değer miktarda azaltılmıştır.

Tabii bu hipotezin de açıklayamadığı bazı noktalar var: Örneğin bizzat avcı konumunda olan bazı dinozorlarda da (ki bu dinozorların kuşlarla doğrudan bir akrabalığı yoktur) dişler körelmiştir ve tıpkı modern kuşlardakine benzer gagalar evrimleşmiştir. Bunu açıklamak için yapılan çalışmalar, uçamayan dinozorların yumurtadan çıkma süresinin, uçabilen dinozorların (kuşların atalarının) yumurtadan çıkma süresinden çok daha uzun olduğunu ve yaklaşık 6 ay sürebildiğini göstermiştir. Bundan yola çıkan araştırmacılar, belki de dişsiz dinozorların evrimleşme nedeninin de bu uzun kuluçka süresini azaltmak ve bu sırada dişlerden feragat etmek olabileceğini düşünüyorlar.

Bir diğer sıkıntı, dişsiz kaplumbağalarda bu dişsizliğin nedenini açıklamaktadır. Çünkü modern kaplumbağalarda diş yoktur; ancak buna rağmen çok uzun bir kuluçka süresine sahiplerdir. Dolayısıyla kuluçka süresi ile diş oluşumu arasındaki ilişki henüz çok net değildir.

Sonuç

Görebileceğiniz gibi uzmanlar, bugüne kadar kuşların dişlerini yitirmelerine yönelik birçok farklı hipotez geliştirmişlerdir; ancak bunlardan hiçbiri şu ana kadar bize nihai cevabı verebilmiş değildir; halen araştırılması gereken çok sayıda nokta bulunmaktadır. Hiç kuşkusuz yapılacak araştırmalar, kuşların evrimine dair bu ilginç gerçeği ortaya koyacaktır.