John Snow Kimdir? Epidemiyoloji Tarihi İçin Neden Önemlidir?

Günümüz dünyasında fark etmediğimiz, fakat büyük katkıları sayesinde hayatımızı inanılmaz derecede kolaylaştıran insanlar bulunmaktadır. Bu insanları fark edebilmek için "Acaba hayatımızda X olmasaydı, başımıza neler gelirdi?" diye sorulabilir. Biraz kafa yorduktan sonra, bulaşıcı hastalıkların nasıl incelendiği, hayatımızı kolaylaştıran ama hayatımızdaki büyük etkilerini fark edemediğimiz bilimsel gelişmelerden biri olarak gösterilebilir.

2 seneden beri dünyanın gündemi olan COVID-19 hastalığına neden olan SARS-CoV-2 virüsü ile ilgilenen çok sayıda bilim insanı olmuştur. Bir tek COVID-19 da değil, geçmişte bunun gibi salgınlar yaşanmıştır ve biz, bu salgınları araştırmalarının merkezine alan bilim insanlarının emekleri neticesinde çok daha rahat yaşayabilmekteyiz. Salgınları incelemeyi merkezine alan bilim dalı, “epidemiyoloji” olarak bilinir. Bu bilime sayısız katkıları dokunan ama adını pek duymadığımız bilim insanı ise John Snow'dur.

John Snow Kimdir?

Londra’nın Soho bölgesinde insanları tedavi etmesiyle, buradaki sonuçlarından epidemiyolojiye katkılarıyla, hijyen ve anestezi ile ilgili çalışmalarıyla bilinen John Snow, 15 Mart 1863’te, York’ta, yoksul bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Babası maden işçisi, annesi ise ev hanımıdır. Zor durumda olmalarına rağmen, annesi onu yakınlardaki özel bir okula göndermiştir. Daha 14 yaşındayken New Castle’da aldığı cerrahi eğitimi sırasında, William Hardcastle’ın en gözde öğrencilerinden olmuştur.

Snow 17 yaşındayken, Newcastle şehrinde kolera salgını patlak vermiştir. Bir öğrenci olarak, koleradan mustarip hastalarla ilgilenmiştir. Kolera ile ilgilenirken, hastalığın sanıldığı gibi hava yoluyla değil, yutma yolu ile geçtiğini fark etmiştir. Böylece Snow, Miyazma Teorisi adı verilen teoriyi açıkça reddetmiştir. Miyazma Teorisi, hastalıkların mikroplar yoluyla değil de "kötü hava" yoluyla bulaştığını ileri süren, günümüzde tamamen çürütülmüş olan, geçersiz bir hipotezdir.

John Snow'un hastalıkların iletimiyle ilgili düşünceleri, "doktor" unvanını alabilmek için daha sonradan gittiği Londra’da daha da somutlaşmıştır. Londra’da bir süre hastanede çalıştıktan sonra, Kraliyet Cerrah Okulu'na girmeye hak kazanabilmiştir. Buradaki eğitiminden sonra, Eczacılar Topluluğu'ndan "eczacı" unvanını alarak ayrılmış, ileride çalışmalarını yapacağı Soho mahallesinde bir eczane açmıştır. Bununla kalmamış, Londra Üniversitesi'nden tıp doktoru olarak ve Kraliyet Tıp Akademisi'nden de Elit Doktor tabakasına mensup olarak ayrılmıştır.

Koleranın Sırrını Çözmek...

Snow’un düşüncesine göre kolera hava yolu ile değil, su ile bulaşmaktadır. Gerekçe olarak, sanılanın aksine mezbahaların havayı kirletmediğini ve kolerayı yaymadığını, böyle olsa idi ilk etkilenenlerin mezbaha çalışanları olacağını öne sürmüştür. Yutma ile geçtiğini, otopsi çalışmalarında, akciğerler yerine bağırsaklardaki tahribat ile kanıtlayabilmiştir. Burada suyun koleranın yayılmasında önemli katkıları bulunduğunu öne sürmüştür.

Kolera salgınlarının bitmek bilmediği dönemin Londra'sında bir kolera salgını patlak vermiş ve Soho bölgesini derinden etkilemiştir. Snow, ilk yaptığı çalışmasındaki gibi salgın bölgelerinin haritasını çıkartmıştır, böylece ne kadar vakanın nerede olduğuna ulaşabilmiştir. Snow’un sonuçlarına göre, Broad Sokağı'ndaki bir su pompasına yaklaştıkça, kolera vakalarının sıklığı da artmaktaydı.

Wikimedia

Topladığı bu veriler sayesinde, bölgedeki tek bir çeşmenin koleranın ana kaynağı olduğunu tespit etmeyi başarmıştır. Bunun üzerine yerel hükümeti çeşmenin pompasını sökmeye ikna eden Snow, bu basit hamleyle, 1854 yılında bölgedeki kolera salgınını dikkate değer miktarda azaltmayı başarmıştır.

Wikimedia

John Snow, bu çalışmalarını 1857 yılında British Medical Journal dergisinde yayınlamıştır. Bu yayında sunduğu veriler, su dağıtım şebekelerinde kaynağa daha yakın olan hanelerde koleranın çok daha seyrek görüldüğünü, daha uzak yerlerde bulunan ve suyun ara duraklardan geçerek geldiği evlerde koleranın çok daha yaygın olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla kolera, "kötü hava" gibi muğlak bir nedenle değil, doğrudan doğruya su kaynaklarıyla ilgili bir hastalık olmalıdır.

Düşüncelerini destekleyebilmek için yaptığı bir diğer çalışmasında, Londra’nın 32 mahallesinin ölüm oranlarını haritaya dökmüştür. Burada insan dışkılarının içme suyunda bulunmasının koleranın yayılmasına en çok hız katan faktör olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ne var ki çalışması, hastalıkların "kötü hava" yoluyla bulaştığını savunan Miyazma Teorisi savunucuları arasında rağbet görmemiştir. Üstelik o dönemde kuyulara su, Thames Nehri gibi kontamine olmuş kaynaklardan pompalandığı için, dönemin su şirketleri ve hükümeti, bu su kaynaklarını değiştirmenin veya filtrelemenin mâli yükü altına girmek istememişlerdir. Miyazma Teorisi, geçersiz olmamasına rağmen daha kârlı bir teori olarak görülmüş ve savunulmuştur.

Ancak Snow, çalışmalarını durdurmamış ve yeni veriler toplamaya devam etmiştir. 1855 yılında geçirilmeye çalışılan bir yasanın görüşülmesi sırasında bilirkişi olarak ifade vermiş ve şunları söylemiştir:

Hava kirliliğinin hastalıklara neden olabilmesi olasıdır. Ancak kolera zehrinin ya su ile yutulduğuna ya da ailedeki bir diğer kişi tarafından direkt olarak aileye veya odaya taşındığına inanıyorum. Bana kalırsa bu hastalık, havayla taşınamayacak kadar sıra dışıdır. Ancak maddeler kuruyacak olursa, kısa mesafelerde hava yoluyla da taşınıyor olabilir.

Fakat Snow'un rakipleri güçlüydü. Miyazma Teorisi'nin güçlü savunucularından biri olan epidemiyolog William Farr, Snow'u, bulgularını ve genel olarak Mikrop Teorisi olarak bilinen bu yeni teoriyi sert bir şekilde eleştirmiştir:

Dikkatli bir incelmee sonucunda, bu yeni teoriyi benimsemek için hiçbir neden görememekteyiz. Suyun iddia edildiği gibi kontamine olduğunu gösteren verilere sahip olunduğunu düşünmüyoruz. Benzer şekilde, sözü edilen bölgede yaşayıp sözü edilen kuyudan su içen kişilerin, diğer bölgelerdeki ve diğer kuyulardan su içen kişilerden daha sık olarak koleraya yakalandıklarını gösterebilen bir veriyi görebilmiş değiliz.

Yani bilim komitesi, Snow'un bariz bulgularını göz göre göre görmezden gelmeyi seçmiştir. Ne yazık ki Snow'un çalışmaları, dönemin bilim insanlarının genelini Mikrop Teorisi'ni kabul ettirmeye yetmemiştir. Bu başarı, daha sonradan mikroorganizmalarla ilgili çalışmalar yapan Louis Pasteur'ün deneylerini beklemek zorunda kalacaktı. Pasteur, hastalıkların ana kaynağının mikroplar olduğunu deneysel olarak ispatladığında, kısa sürede epidemiyoloji ve tıp dünyasının görüşü değişti.

Öyle ki, John Snow'un ölümünden 8 sene sonra William Farr, koleranın yayılmasını açıklamak konusunda Miyazma Teorisi'nin başarısız olduğunu ve kendisinin istatistiki yargısının hatalı olduğunu resmen ilân etmiş ve geri adım atmıştır. Bu durum, bilim dünyasının dikkatini çekmeyi başarmıştır ve kısa sürede onu modern epidemiyolojinin babası konumuna yükseltmiştir.

Aslında Snow, bilime en büyük katkılarını epidemiyolojiden önce anestezi bilimine yapmıştır. Örneğin John Snow, hastaya verilen eter miktarını ölçebilecek için solunum cihazını icat etmiştir. Bu buluşu, her ne kadar Londra’nın önde gelen cerrahları tarafından hemen kabul edilmese de, genel anesteziye öncü olmuştur. Bunun yanında Prenses Beatrice ve Prens Leopold’un doğumunda anneleri Kraliçe Victoria’yı kloroform ile yine Snow uyutmuştur.

Sonuç

Döneminde çok popüler olmasa da ölümünden yıllar sonra salgınlar ve kolera ile ilgili yapılan araştırmalarda adının anılması sayesinde ünlenmiştir. Araştırmaların yanı sıra hekim ve biyografi yazarı olan var arkadaşı Benjamin Ward Richardson’un yazdığı biyografisi Snow hakkında tarihçilere önemli bir kaynak olmaktadır.

Ünlü olsun olmasın, Snow’un bilim dünyasına yaptığı katkıları oldukça büyüktür. Snow’un araştırma alanı sadece epidemiyoloji ve anestezi ile sınırlanmamaktadır, cerrah olması sayesinde hijyenin gelişiminde önemli faydaları olmuştur