Jeod Nedir? "Doğal Taşlar" Nasıl Oluşur, Renklerini Nasıl Alırlar?

Jeodlar (İng: "Geode"), dışarıdan bakıldığında basit bir görünüme sahip, genellikle yuvarlak veya oval kaya formasyonlarıdır. Dıştan bakıldığında, sade bir kaya parçasından farksız görünebilirler; ancak içlerini açtığınızda, çoğu insan için güzel görünen kristal yapılar ortaya çıkar.

Eğer daha önce bir "doğal taş" dükkanına girdiyseniz mutlaka görmüş olduğunuz, ilgi çekici renkleri dolayısıyla dekor veya takı olarak oldukça fazla kullanılan Jeodlar geneli renkli, düzensiz şekilli içi boş ve kristalle dolu kaya yapılarıdır. Türkçeye "jeod" veya "jeot" olarak çevrilen isim esasında Antik Yunancada "Dünya benzeri" anlamına gelen "geodes" kelimesinden türemiştir.^[1]

Jeod Nedir?

Bir jeod, tipik olarak içinde boşluk bulunan ve içi ışıltılı kristaller veya diğer minerallerle kaplı küresel veya dikdörtgen şekilli bir kaya olarak görünen, jeolojik bir oluşumdur. Bir başka deyişle jeodlar, yer altındaki boşluklarda ve çatlaklarda minerallerin oluştuğu kayaç formasyonlarıdır. Bir jeodun dışı genellikle kalsedon veya akik gibi dayanıklı bir malzemeden oluşurken içi kuvars, ametist, kalsit veya selestin gibi çeşitli mineral kristalleri içerebilir. Jeodlar, avucunuzun içine sığacak kadar küçük olanlardan birazdan değineceğimiz birkaç ton ağırlığındaki büyük olanlara kadar farklı boyutlarda bulunabilir.

Jeodlar Nasıl Oluşur?

Jeodlar, volkanik veya tortul kayaçlar içinde meydana gelebilir. Diğer kayaçlarda ise genellikle hava boşlukları veya ceplerin bulunması gibi durumlarda oluşurlar. Bu süreç genellikle volkanik patlamaların bir sonucu olarak başlar ve lavların hava kabarcıkları etrafında soğumasıyla gerçekleşir.

Volkanik aktivite, jeodların tek oluşum mekanizması değildir; jeodların oluşumu başka süreçlerle de mümkündür. Örneğin, fosillerin zamanla çözünmesi veya organik materyalin bozunumu sonucu tortularda gaz dolu cepler oluşabilir. Özellikle sedimanter kayaçlarda, boşlukların oluşumu genellikle yeraltı suyunun kaya içindeki mevcut bir yapıyı çözmesi sonucu meydana gelir. Boşluk oluştuğunda, kaya soğuyup katılaştıkça kabarcıklar korunur ve jeod oluşur.

Bu boşluklar, yeraltı suyunun içeriye sızma fırsatı bulduğu alanlardır. Ancak jeodların oluşumunun arkasında suyun kendisi değil, içeriye sızdıktan sonra bu suyun buharlaşması sonucu geriye kalan minerallerin çökelmesi yatar. Jeodların oluşumu birçok jeolojik süreç gibi binlerce, hatta milyonlarca yıl sürebilir. Ayrıca kristaller ne kadar büyükse jeodun o kadar eski olduğunu söylemek genellikle mümkündür.^[2]

Fossilera

Jeodların dış kabuğu genellikle kalsedon adı verilen bir kuvars türünden oluşur. Ancak, her kalsedon içeren taş jeod değildir. Bir taşın jeod olup olmadığını anlamak için taşın kırılması ve içerisine bakılması gerekmektedir.

Jeodların boyutları oldukça çeşitlilik gösterir. Boyutları 1 santimetre boyutlarına kadar inebilirken, devasa boyutlara ulaşan jeodlar da mevcuttur. Örneğin, İspanya'nın Pulpí kasabası yakınlarındaki terk edilmiş bir gümüş madeninde bulunan devasa bir jeod, 11 metreküp hacme sahiptir. Bu jeodun uzunluğu yaklaşık 8 metredir ve içerisinde 1.8 metreye kadar uzanan bembeyaz selenit kristalleri görülebilir.

Visit Andalucia

Bu devasa jeod, 6 milyon yıllık bir süreç içinde oluşmuştur. Yukarıda da değindiğimiz gibi jeodların oluşması için önce bir hava boşluğunun oluşmasına ihtiyaç vardır. Bu özel örnekte, gerekli boşluk oluştuğunda yeraltı suları kayalara sızarak Sierra del Aguilón sıradağlarını meydana getiren çözünebilir dolomit kayaçlarını aşındırmıştır.

Sonrasında, yeraltı sularının sıcaklık ve kimyasal bileşenlerindeki değişim ile su içindeki mineraller, selenitin yarı saydam kristalleri formunda alçıtaşına dönüşerek çökmeye başlamıştır. Bu mineraller, boşluğun çeperlerine yerleşerek yeraltı sularından beslenen selenit kristallerinin oluşumunu tetiklemiştir. Zamanla, bu birikintiler büyümüş ve selenit kristalleri net bir şekilde ortaya çıkmıştır.

Geology Page

Jeodlar Renklerini Nasıl Alırlar?

Jeodların renkleri sentetik olarak değiştirilebilir. Doğal renkleri ise kesinlikle etkileyici ve geniş bir renk yelpazesine sahiptir.^{[4], [5]} Bu yelpaze, jeodun bulunduğu çevredeki belirli minerallere bağlıdır. Jeodların içerdiği kristaller, doğal oluşum süreçlerine bağlı olarak farklı renklere sahip olabilir. Örneğin kuvars mineralinin oluşturduğu kristaller şeffaf, beyaz, gri, mavi, turuncu, sarı veya mor olabilir. Demir minerali, kristallere kırmızı veya mor bir renk verebilirken titanyum mavi rengin oluşmasına katkıda bulunabilir. Nikel veya krom, yeşil renk oluşumuna olanak sağlar ve manganez içeren mineraller ise pembe kristaller oluşturabilir. Bu farklı renklerin çoğu, jeodun içindeki minerallerin türüne bağlıdır ve bu da çevredeki yeraltı koşullarıyla ilişkilidir.

Jeodların en ünlü renklerinden biri mor renktir ve bu rengin en bilinen örneği ametisttir. Ametist, içindeki manganez mineralinin etkisiyle mor renk alan kuvars kristalleriyle oluşur.

DesertUSA

Sonuç

Günlük hayatta görmeye alışık olduğumuz jeodlar aslında doğanın uzun süreçler sonucu oluşturduğu karmaşık yapıların bir yansımasıdır. Bu taşlar, içlerinde kristalleri barındıran doğal birer hazinedir. Unutulmamalıdır ki her bir jeolojik yapı, bizlere yeryüzünün geçmişini ve karmaşıklığını anlatan benzersiz bir doğal oluşumdur.