İnsanlar, İnsan Dışı Türlere Neye Göre Merhamet ve Şefkat Göstermeyi (veya Göstermemeyi) Seçiyor?

İnsanla sınırlı olmayan duygudaşlık, yani aşağı hayvanlara insanca davranma, en geç edinilmiş ahlâkî edinimlerden biri olarak görünmektedir. (...). İnsanın en soylu erdemlerinden biri olan bu erdem, duygudaşlıklarımızın bütün duygulu varlıkları kapsayıncaya kadar durmadan incelip genişlemesinden doğmuşa benzemektedir. - Charles Darwin, 1871^[1]

İster beslenme, ister eğlence, gelenekler, bilimsel araştırmalar ya da vahşi yaşam işletmeleri için olsun, insanın diğer türlerle etkileşimleri sayısızdır, komplekstir ve ta insanın kökenlerine kadar gider. Bu etkileşimler, çoğu zaman sadece faydacı bir amaca dönük değildir. Hayvan refahı ve doğanın korunması tartışmalarında devamlı su yüzüne çıkan ve hatta kimi zaman radikal eylemlere yol açan, farklı yönlere dönük ve karmaşık duygular içeren bir doğaya sahiptir.^{[2], [3]}

Aynı gezegende, Dünya'da, evrimleşen milyonlarca organizmanın hepsi, insan türüne eşit düzeyde etki etmezler. Bu eşitsizlik öyle belirgindir ki, -olabildiğince objektif olması gereken- biyolojik çeşitlilik ve doğayı koruma araştırmaları bile, türlere karşı toplumsal genel yargılarından etkilenir.^{[4], [5]} Bu toplumsal genel yargılar hakkında birçok faktör öne çıkar: estetik, vücut ölçütü, savunmasızlık hissi...^{[6], [7], [8], [9]} Ne var ki, bir türe yönelik duygusal kavramalarımızın, o türün insan morfolojisini yansıtma (insan özelliklerinin, duygularının veya niyetlerinin insan olmayan varlıklara atfedilmesi) oranıyla direkt ilişkisi göze çarpar: Bize fiziksel, davranışsal veya bilişsel benzerlikler gösteren türlere karşı daha pozitif tepkiler uyandırırız. Empatik tepkilerimizin, omurgalı sınıflar arasında arasında, bize en yakın olanlara karşı ise çok yüksek olduğunu görüyoruz.^{[10], [11], [12]}

İronik bir şekilde, insan dışında türlere karşı davranışlarımızı inceleyen araştırmalar, esasen memelilere ve çok daha az kapsamlı olarak da diğer omurgalılara odaklanmıştır. Dahası, tüm bu araştırmalar çoğunlukla biliş veya doğayı koruma amaçlı bilim insanları tarafından yapılmışlardır. Evrimsel biyologlar, bu sorularla çok az ilgilenmişlerdir. Bilindiği kadarıyla, elverişli bir karşılaştırma yöntemi de henüz kullanılmamıştır (örneğin analitik bir filogenetik çerçeve geliştirilememiştir). Dolayısıyla pek çok basit ama son derece temel sorular cevapsız kalmıştır: Empati ve merhamet her türe uygulanıyor mu yoksa bir çerçevesi var mıdır? Hangi dereceye kadar filogenetik benzerlikler, duyguları anlama ve sempati göstermeyi açıklayabilir? Empati ve merhamet, türlerle aramızdaki filogenetik ayrımın süresine mi yoksa çeşitlilik ve adımlarına mı bağlıdır? Bu algıların kökenindeki uyaranların doğası nedir ve genellikle insan ilişkilerinde ifade edilenlerle karşılaştırılabilecek duyguları bizde nasıl uyandırabilirler? Ve daha geniş bir kapsamda, doğal seçilim paradigması çerçevesinde, farklı türler arasında özgecil ve fedakar davranışların varlığını nasıl açıklayabiliriz (örneğin bir köpeği kurtarmak için yoldaki arabanın önüne atlamak)?

Araştırma Süreci

Bu boşlukları doldurabilmek için güncel bir araştırma tasarlandı. Bu sayede insanın empati duygusundan yola çıkarak ve bulguları yorumlayarak, filogenetik bir çerçeve ve harita hazırlandı. Online araştırma anketinde rol alan 3500 katılımcı, biyolojik çeşitliliği ve türleri (mikroorganizmalar dahil) temsil etmek amacıyla geniş bir görsel havuzundan her seferinde rastgele seçilen 2 görsel arasında seçim yapmaları istendi.

Katılımcılara 2 canlıdan birini seçmeleri için 2 soru yöneltildi. Empati kelimesinin çeşitli tanımları (ve karışık kullanımları) ve kavrama uygun birçok durum (ör. sempati, bilişsel veya duygusal empati, sevgi, merhamet, kendi-diğer ayrımı, his paylaşımı...) olmasına rağmen "empati algısı" ve "merhamet tepkileri" arasında daha belirgin bir ayrım yapabilmek için 2 ayrı soru oluşturuldu:

• Yöneltilen sorulardan türler arası empatiyi ölçmek için kullanılan ilki "(seçilen canlı)'nın his ve duygularını daha iyi anladığımı hissediyorum" ve
• türler arası merhameti ölçmek için kullanılan diğeri ise "eğer bu iki canlının hayatı tehlikede olsaydı, (seçilen canlı)'nın hayatı önceliğim olurdu."

Bu sayede ilk soruyla, hangi canlıların duygularının ne düzeyde insanlarca hissedilebildiği (empati), ikincisinde ise yardıma muhtaç hangi canlının önceliğimiz olacağı (merhamet) ölçülebildi (Figür 1).

Nature

Elde Edilen Sonuçlar

Sonuç olarak, gösterilen türün filogenetik olarak insan türüne uzaklığı arttıkça, sorulara cevap olarak seçilme ihtimali azalmıştır (Figür 2).

Nature

Empati sonuçları, türlerin sorulara cevap olarak seçilme olasılığı bakımından %12-94 aralığında; merhamet sonuçları ise %8-79 aralığında değişiyor, bu değişimlere doğrudan sebep olan faktör ise bariz bir şekilde filogenetik yakınlık.

Grafiğe bakılırsa, doğrusal bir çizgi çizilmediği de görülebilir. Hesaplamalara göre günümüzden yaklaşık 611 milyon yıl öncesi, empati açısından duygusal bir "bükülme noktasına" denk geliyor. Bu noktadan önce ayrıldığımız organizmalara karşı empati, zamandan bağımsız olarak, çok düşük (mantarlar, bitkiler, toprak solucanı, vb.); bu noktadan sonrasında ise, türlere empati giderek artıyor. Aynı bükülme noktası, merhamet içinse günümüzden 565 milyon yıl öncesine denk geliyor.

Bir yandan da cevapların, katılımcılarda çeşitli faktörlere göre farklılaştığı görüldü. Bu faktörlerden bazıları; cinsiyet, yaş, biyolojik çeşitlilik bilgisi, avcılık/balıkçılık hakkında görüşler ve hayvan hayatının insan hayatına oranla değeri hakkında görüşler (Figür 3).

Nature

Empati ve merhametin türlere göre değişimini gösteren bir grafik çizildiğinde ise empati hissinin, filogenetik farklılıklara, merhamete oranla, daha hızlı uyum sağladığı görüldü (Figür 4).

Nature

Siz Neye Göre Seçiyorsunuz?

Sosyal canlılar olarak insanlar için empati ve merhamet kaçınılmazdır. İş birliği ve koordinasyon için şart olan bu hislerin evrimsel sürecimizde yerleri çok büyük. Empati ve merhamet hislerinin insan dışı canlılara da uygulandığına, fakat her birine eşit uygulanamadığına dair kuşku yok. Çalışmayı yapan ekip, diğer canlılara karşı bakışımızın, dış görünüşe ve basit benzerlikler-farklılıklara göre değiştikleri görüşünde. Empati ve merhamet duygularının sinirbilimsel açıdan ayrı oldukları halde bir şekilde bağlantıya sahip oldukları da görülüyor.

Merhamet sorularının cevaplanma süresinin empatiye oranla neredeyse 1,5 saniye daha uzun sürmesini ise "tereddüte" bağlıyorlar - ki bu da bir karıncayı gözümüzü kırpmadan öldürebilirken çiftlik hayvanları konusundaki fikir ayrılığını ve bitmeyen tartışmaları açıklıyor.

Bu hislerin filogenetik açıdan bir kurala sahip oldukları aşikar, ancak hala tamamen kavrayamayacağımız, çok karmaşık değerler.