İnsanlar, İnsan Dışı Türlere Neye Göre Merhamet ve Şefkat Göstermeyi (veya Göstermemeyi) Seçiyor?
Neden köpek veya kedilere yüksek seviyede empati ve merhamet duyarken, böceklere tam tersi davranırız? Deneyler, evrimsel sürecin bunda etkisini gösteriyor!
İnsanla sınırlı olmayan duygudaşlık, yani aşağı hayvanlara insanca davranma, en geç edinilmiş ahlâkî edinimlerden biri olarak görünmektedir. (...). İnsanın en soylu erdemlerinden biri olan bu erdem, duygudaşlıklarımızın bütün duygulu varlıkları kapsayıncaya kadar durmadan incelip genişlemesinden doğmuşa benzemektedir. - Charles Darwin, 1871[1]
İster beslenme, ister eğlence, gelenekler, bilimsel araştırmalar ya da vahşi yaşam işletmeleri için olsun, insanın diğer türlerle etkileşimleri sayısızdır, komplekstir ve ta insanın kökenlerine kadar gider. Bu etkileşimler, çoğu zaman sadece faydacı bir amaca dönük değildir. Hayvan refahı ve doğanın korunması tartışmalarında devamlı su yüzüne çıkan ve hatta kimi zaman radikal eylemlere yol açan, farklı yönlere dönük ve karmaşık duygular içeren bir doğaya sahiptir.[2], [3]
Aynı gezegende, Dünya'da, evrimleşen milyonlarca organizmanın hepsi, insan türüne eşit düzeyde etki etmezler. Bu eşitsizlik öyle belirgindir ki, -olabildiğince objektif olması gereken- biyolojik çeşitlilik ve doğayı koruma araştırmaları bile, türlere karşı toplumsal genel yargılarından etkilenir.[4], [5] Bu toplumsal genel yargılar hakkında birçok faktör öne çıkar: estetik, vücut ölçütü, savunmasızlık hissi...[6], [7], [8], [9] Ne var ki, bir türe yönelik duygusal kavramalarımızın, o türün insan morfolojisini yansıtma (insan özelliklerinin, duygularının veya niyetlerinin insan olmayan varlıklara atfedilmesi) oranıyla direkt ilişkisi göze çarpar: Bize fiziksel, davranışsal veya bilişsel benzerlikler gösteren türlere karşı daha pozitif tepkiler uyandırırız. Empatik tepkilerimizin, omurgalı sınıflar arasında arasında, bize en yakın olanlara karşı ise çok yüksek olduğunu görüyoruz.[10], [11], [12]
İronik bir şekilde, insan dışında türlere karşı davranışlarımızı inceleyen araştırmalar, esasen memelilere ve çok daha az kapsamlı olarak da diğer omurgalılara odaklanmıştır. Dahası, tüm bu araştırmalar çoğunlukla biliş veya doğayı koruma amaçlı bilim insanları tarafından yapılmışlardır. Evrimsel biyologlar, bu sorularla çok az ilgilenmişlerdir. Bilindiği kadarıyla, elverişli bir karşılaştırma yöntemi de henüz kullanılmamıştır (örneğin analitik bir filogenetik çerçeve geliştirilememiştir). Dolayısıyla pek çok basit ama son derece temel sorular cevapsız kalmıştır: Empati ve merhamet her türe uygulanıyor mu yoksa bir çerçevesi var mıdır? Hangi dereceye kadar filogenetik benzerlikler, duyguları anlama ve sempati göstermeyi açıklayabilir? Empati ve merhamet, türlerle aramızdaki filogenetik ayrımın süresine mi yoksa çeşitlilik ve adımlarına mı bağlıdır? Bu algıların kökenindeki uyaranların doğası nedir ve genellikle insan ilişkilerinde ifade edilenlerle karşılaştırılabilecek duyguları bizde nasıl uyandırabilirler? Ve daha geniş bir kapsamda, doğal seçilim paradigması çerçevesinde, farklı türler arasında özgecil ve fedakar davranışların varlığını nasıl açıklayabiliriz (örneğin bir köpeği kurtarmak için yoldaki arabanın önüne atlamak)?
Araştırma Süreci
Bu boşlukları doldurabilmek için güncel bir araştırma tasarlandı. Bu sayede insanın empati duygusundan yola çıkarak ve bulguları yorumlayarak, filogenetik bir çerçeve ve harita hazırlandı. Online araştırma anketinde rol alan 3500 katılımcı, biyolojik çeşitliliği ve türleri (mikroorganizmalar dahil) temsil etmek amacıyla geniş bir görsel havuzundan her seferinde rastgele seçilen 2 görsel arasında seçim yapmaları istendi.
Katılımcılara 2 canlıdan birini seçmeleri için 2 soru yöneltildi. Empati kelimesinin çeşitli tanımları (ve karışık kullanımları) ve kavrama uygun birçok durum (ör. sempati, bilişsel veya duygusal empati, sevgi, merhamet, kendi-diğer ayrımı, his paylaşımı...) olmasına rağmen "empati algısı" ve "merhamet tepkileri" arasında daha belirgin bir ayrım yapabilmek için 2 ayrı soru oluşturuldu:
- Yöneltilen sorulardan türler arası empatiyi ölçmek için kullanılan ilki "(seçilen canlı)'nın his ve duygularını daha iyi anladığımı hissediyorum" ve
- türler arası merhameti ölçmek için kullanılan diğeri ise "eğer bu iki canlının hayatı tehlikede olsaydı, (seçilen canlı)'nın hayatı önceliğim olurdu."
Bu sayede ilk soruyla, hangi canlıların duygularının ne düzeyde insanlarca hissedilebildiği (empati), ikincisinde ise yardıma muhtaç hangi canlının önceliğimiz olacağı (merhamet) ölçülebildi (Figür 1).
Elde Edilen Sonuçlar
Sonuç olarak, gösterilen türün filogenetik olarak insan türüne uzaklığı arttıkça, sorulara cevap olarak seçilme ihtimali azalmıştır (Figür 2).
Empati sonuçları, türlerin sorulara cevap olarak seçilme olasılığı bakımından %12-94 aralığında; merhamet sonuçları ise %8-79 aralığında değişiyor, bu değişimlere doğrudan sebep olan faktör ise bariz bir şekilde filogenetik yakınlık.
Grafiğe bakılırsa, doğrusal bir çizgi çizilmediği de görülebilir. Hesaplamalara göre günümüzden yaklaşık 611 milyon yıl öncesi, empati açısından duygusal bir "bükülme noktasına" denk geliyor. Bu noktadan önce ayrıldığımız organizmalara karşı empati, zamandan bağımsız olarak, çok düşük (mantarlar, bitkiler, toprak solucanı, vb.); bu noktadan sonrasında ise, türlere empati giderek artıyor. Aynı bükülme noktası, merhamet içinse günümüzden 565 milyon yıl öncesine denk geliyor.
Bir yandan da cevapların, katılımcılarda çeşitli faktörlere göre farklılaştığı görüldü. Bu faktörlerden bazıları; cinsiyet, yaş, biyolojik çeşitlilik bilgisi, avcılık/balıkçılık hakkında görüşler ve hayvan hayatının insan hayatına oranla değeri hakkında görüşler (Figür 3).
Empati ve merhametin türlere göre değişimini gösteren bir grafik çizildiğinde ise empati hissinin, filogenetik farklılıklara, merhamete oranla, daha hızlı uyum sağladığı görüldü (Figür 4).
Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.
Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.
Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.
Siz Neye Göre Seçiyorsunuz?
Sosyal canlılar olarak insanlar için empati ve merhamet kaçınılmazdır. İş birliği ve koordinasyon için şart olan bu hislerin evrimsel sürecimizde yerleri çok büyük. Empati ve merhamet hislerinin insan dışı canlılara da uygulandığına, fakat her birine eşit uygulanamadığına dair kuşku yok. Çalışmayı yapan ekip, diğer canlılara karşı bakışımızın, dış görünüşe ve basit benzerlikler-farklılıklara göre değiştikleri görüşünde. Empati ve merhamet duygularının sinirbilimsel açıdan ayrı oldukları halde bir şekilde bağlantıya sahip oldukları da görülüyor.
Merhamet sorularının cevaplanma süresinin empatiye oranla neredeyse 1,5 saniye daha uzun sürmesini ise "tereddüte" bağlıyorlar - ki bu da bir karıncayı gözümüzü kırpmadan öldürebilirken çiftlik hayvanları konusundaki fikir ayrılığını ve bitmeyen tartışmaları açıklıyor.
Bu hislerin filogenetik açıdan bir kurala sahip oldukları aşikar, ancak hala tamamen kavrayamayacağımız, çok karmaşık değerler.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git- 40
- 20
- 15
- 9
- 6
- 5
- 2
- 1
- 0
- 0
- 0
- 0
- Türev İçerik Kaynağı: Nature Scientific Reports | Arşiv Bağlantısı
- ^ C. Darwin. (1872). The Descent Of Man, And Selection In Relation To Sex.
- ^ H. Kopnina. (2012). The Lorax Complex: Deep Ecology, Ecocentrism And Exclusion. Journal of Integrative Environmental Sciences, sf: 235-254. doi: 10.1080/1943815X.2012.742914. | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. P. Nelson, et al. (2016). Emotions And The Ethics Of Consequence In Conservation Decisions: Lessons From Cecil The Lion. Conservation Letters, sf: 302-306. doi: 10.1111/conl.12232. | Arşiv Bağlantısı
- ^ J. Troudet, et al. (2017). Taxonomic Bias In Biodiversity Data And Societal Preferences. Scientific Reports, sf: 1-14. doi: 10.1038/s41598-017-09084-6. | Arşiv Bağlantısı
- ^ A. Colléony, et al. (2017). Human Preferences For Species Conservation: Animal Charisma Trumps Endangered Status. Biological Conservation, sf: 263-269. doi: 10.1016/j.biocon.2016.11.035. | Arşiv Bağlantısı
- ^ A. Gunnthorsdottir. (2015). Physical Attractiveness Of An Animal Species As A Decision Factor For Its Preservation. Anthrozoös, sf: 204-215. doi: 10.2752/089279301786999355. | Arşiv Bağlantısı
- ^ D. L. Stokes. (2007). Things We Like: Human Preferences Among Similar Organisms And Implications For Conservation. Human Ecology, sf: 361-369. doi: 10.1007/s10745-006-9056-7. | Arşiv Bağlantısı
- ^ E. Landová, et al. (2018). Beauty Ranking Of Mammalian Species Kept In The Prague Zoo: Does Beauty Of Animals Increase The Respondents’ Willingness To Protect Them?. The Science of Nature, sf: 1-14. doi: 10.1007/s00114-018-1596-3. | Arşiv Bağlantısı
- ^ J. G. Schuetz, et al. (2019). Characterizing The Cultural Niches Of North American Birds. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 10868-10873. doi: 10.1073/pnas.1820670116. | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. A. Harrison, et al. (2014). Anthropomorphism, Empathy, And Perceived Communicative Ability Vary With Phylogenetic Relatedness To Humans.. American Psychological Association, sf: 34-48. doi: 10.1037/h0099303. | Arşiv Bağlantısı
- ^ E. Prguda, et al. (2014). Inter-Human And Animal-Directed Empathy: A Test For Evolutionary Biases In Empathetic Responding. Behavioural Processes, sf: 80-86. doi: 10.1016/j.beproc.2014.09.012. | Arşiv Bağlantısı
- ^ M. Borgi, et al. (2015). Attitudes Toward Animals Among Kindergarten Children: Species Preferences. Anthrozoös, sf: 45-59. doi: 10.2752/089279315X14129350721939. | Arşiv Bağlantısı
- C. Darwin. (2007). İnsanın Türeyişi. sf: 168-169.
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 12/10/2024 14:49:10 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/10088
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.