Göktaşı Türleri Nelerdir? Göktaşları Nasıl Sınıflandırılır?

Sıradan bir insanın göktaşının neye benzediğini hayal ettiğinde, aklına gelen ilk şeyin bir demir parçası olduğu söylenir. Bunun nedenini anlamak kolaydır.

Demirli göktaşları (İng: "Iron meteorite") yoğun ve oldukça ağırdır. Dünya'nın atmosferinde eriyip giderken sık sık olağandışı, hatta bazen ilgi çekici şekillere dönüşmüştür. Demir, çoğu insanın aklındaki tipik uzay kayası figürü olsa da; üç ana göktaşı türünden sadece biridir ve taşsı göktaşlarıyla (İng: "Stone meteorite"), özellikle de en sık görülen taşsı göktaşı grubu olan "kondrit"le karşılaştırıldığında oldukça nadirdir.

Asteroid, meteoroid, meteor, meteorit ve kuyruklu yıldız arasındaki farkları öğrenmek isterseniz bu yazımızı okuyabilirsiniz.

Üç Ana Göktaşı Türü

Çok sayıda alt sınıf bulunmasına rağmen, göktaşları üç ana gruba ayrılır: demirliler, taşsılar ve taşsı-demirliler.

Hemen hemen tüm göktaşları dünya dışı nikel ve demir içerir. Hiç demir içermeyenler o kadar nadirdir ki, olası uzay taşlarını belirleme söz konusu olunca önemli ölçüde metal içermeyen hiçbir yapı hesaba katılmaz. Göktaşı sınıflandırmalarının çoğu, bir numunenin ne kadar demir içerdiğine dayanır.

Demirli Göktaşları

Kaya ve mineral müzelerinde, okullarda, ilgili topluluklara ders anlatıp ve slayt gösterileri açtığımda, sunuma her zaman softbol (Ç.N: beyzbol benzeri bir top oyununda kullanılan, yaklaşık 30 santimetre çapa sahip bir top) büyüklüğünde bir demirli göktaşı göstererek başlarım. Çoğu hayatlarında hiç uzay kayası tutmamıştır. İçlerinden biri gelip de göktaşını eline aldığında direkt yüzü aydınlanır ve istisnasız hepsi aynı tepkiyi verir: "Vay canına! Ne kadar ağır!"

Demirli göktaşları bir zamanlar uzun süre önce yok olan bir gezegen veya büyük bir asteroid çekirdeğinin bir parçasıydı. Mars ve Jüpiter arasındaki Asteroid Kuşağı (İng: "Asteroid Belt")'nda ortaya çıktıklarına inanılır. Dünyanın en yoğun materyalleri arasındadır ve güçlü bir mıknatısa çok kuvvetli bir şekilde yapışır. Çoğu toprak kayalarından çok daha ağırdır. Eğer bir gülleyi, demir ya da çelik bir levhayı kaldırdıysanız, demek istenileni anlayacaksınız.

Bu grubun çoğu örneğinde, demir içeriği %90 ila %95 arasındadır. Kalan kısmı ise nikel ve diğer eser elementler oluşturur. Demirli göktaşları hem kimyasal bileşim hem de yapı itibarıyla çeşitli sınıflara ayrılır. Yapısal sınıflar, iki bileşenli demir-nikel alaşımları incelenerek belirlenir: kamasit ve taenit.

Bu alaşımlar, 19. yüzyılda bu fenomeni tanımlayan Kont Alois von Beckh Widmanstätten'in adını alan ve Widmanstätten Deseni (İng: "Widmanstätten Pattern") olarak bilinen karmaşık, birbirine kenetlenmiş kristal desenlere dönüşür. Bu kafes benzeri düzenek sahiden güzel bir görüntüye sahip olabilir.

Normal şartlarda demirli göktaşları levhalar halinde kesildiğinde, cilalandığında ve ardından hafif nitrik asit çözeltisiyle kazındığında görülebilir. Bu işlem sonrası ortaya çıkan kamasit kristalleri ölçülür ve ortalama bant genişliği, demirli göktaşlarını bir dizi yapısal sınıfa ayırmak için kullanılır. 1 mm'den daha az bir oran gibi çok dar bantları olan demir, bir "ince oktahedrit" (İng: "fine octahedrite") olacaktır. Geniş bantları olan demir ise "kalın oktahedrit" (İng: "coarse octahedrite") olarak adlandırılır.

Taşsı Göktaşları

En büyük göktaşı grubu taşsılardır. Bir zamanlar bir gezegenin veya asteroidin dış kabuğunun bir parçasını oluşturmuşlardır. Birçok taşsı göktaşları - özellikle uzun süredir Dünya'nın yüzeyinde bulunanlar - sık sık karasal kayalarla karıştırılır. Taşsı göktaşını karasal kayadan ayırt etmek için alanında uzman bir kişi gerekir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Yeni düşmüş taşsılar, siyah bir füzyon kabuğu sergiler. Bu kabuk, düşüş sırasında tam anlamıyla yanan yüzey sonucu oluşur. Bu taşsıların büyük çoğunluğu, güçlü bir mıknatısa kolayca yapışmalarını sağlayacak kadar yeterli demir içerir.

Bazı taşsı göktaşları, "kondrül" olarak bilinen küçük, renkli, tanecik benzeri oluşumlar içerir. Bu küçük tanecikler güneş bulutsusu (ING: solar nebula)'ndan meydana gelir, yani Dünya'dan ve güneş sisteminin geri kalanından önce oluşmuştur. Bu durum, onları mevcut bilinen en eski madde yapar. Bu kondrülleri içeren taşsı göktaşları "kondrit" olarak bilinir.

Kondritsiz uzay kayalarına ise "akondrit" denir. Akondritler, ana bedenler içindeki magmatik aktivite sonucu oluşan volkanik kayalardır. Bu ana bedenler içinde gerçekleşen erime ve yeniden kristalleşme kondrüllerden kalan tüm izleri silmiştir.

Akondritler çok az dünya dışı demir içerir, bazıları hiç içermez. Örnekler parlak bir füzyon kabuğuyla kaplı olsalar dahi bu, onları diğer göktaşlarından ayırt etmeyi zorlaştırır.

Ay ve Mars'tan Taşsı Göktaşları

Gezegenimizin yüzeyinde gerçekten Ay ve Mars kayaları var mı?

Sorunun cevabı evet, ancak bu kayalar son derece nadir bulunur.

Dünya üzerinde, hepsi akondrit grubuna dahil olmak üzere yaklaşık yüz farklı Ay göktaşı (ING: lunar meteorites ya da lunaites) ve yaklaşık otuz Mars göktaşı (ING: SNC) keşfedildi. Diğer göktaşlarının Ay ve Mars yüzeyleri üzerindeki hareketleri, parçaları uzaya ateşledi ve bu parçaların bir kısmı Dünya'ya düştü.

Mali açıdan Ay ve Mars örnekleri en değerli göktaşları arasındadır, koleksiyoncular camiasında genellikle gram başına bin dolara kadar satar. Bu fiyata birçok kez altın satın almak mümkündür.

Taşsı-Demirli Göktaşları

Üç ana türün en nadirleri olan taşsı demirliler, bilinen tüm göktaşlarının %2'sinden daha azını oluşturur. Hemen hemen eşit miktarda nikel-demir ve taştan oluşur. İki ayrı gruba ayrılır: pallasitler ve mesosideritler. Taşsı-demirlilerin, ana bedenlerinin (ING: parent body) çekirdek/manto sınırında oluştuğu düşünülmektedir.

Pallasitler tüm göktaşları içinde belki de en dikkat çekici olanı, aynı zamanda özel koleksiyoncular için büyük ilgi kaynağıdır. Pallasitler, olivin kristalleri ile dolu bir nikel-demir matrisinden oluşur. Olivin kristalleri yeterli saflıkta olduğunda ve zümrüt yeşili bir renge büründüğünde, "değerli taş peridot" olarak adlandırılır. Pallasitler, adını 18. yüzyılda aynı adı taşıyan Sibirya başkentinin yakınında bulunan Rus göktaşı Krasnojarsk'ı tanımlayan bir Alman zoolog ve kaşif Peter Pallas'tan alır. İnce levhalar halinde kesilip parlatıldığında, pallasitlerdeki kristaller yarı saydam hale gelir ve onlara olağanüstü bir güzellik verir.

Mesosideritler ise taşsı-demirli grubunun küçük üyesidir. Hem nikel-demir hem de silikat içerir. Kesilip parlatıldığında güzel, yüksek kontrastlı gümüş ve siyah bir matris gösterir. "Mesosiderit" kelimesi Yunanca "yarım" ve "demir"den gelir. Oldukça nadirdir. Resmi olarak kataloglanmış binlerce göktaşı arasında, yüzden azı mesosideritlerdir.

Göktaşlarının sınıflandırılması karmaşık ve oldukça teknik bir konudur. Sınıflandırma metodolojisi yıllar içinde birkaç kez değişti; yeni metodolojiye göre bilinen göktaşları bazen yeniden sınıflandırılır, bazen tamamen yeni alt sınıflar eklenir.

Yukarıdaki bilgiler ise konuya kısa bir genel bakış olarak hazırlanmıştır.