Paylaşım Yap
Tüm Reklamları Kapat
Tüm Reklamları Kapat

Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir?

Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Araştırmaları Nerelerde Yapılıyor ve Amaçları Ne?

Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir? Flickr Public Domain
4 dakika
11,966
Evrim Ağacı Akademi: Karanlık Madde & Karanlık Enerji Yazı Dizisi

Bu yazı, Karanlık Madde & Karanlık Enerji yazı dizisinin 1. yazısıdır.

Yazı dizisi içindeki ilerleyişinizi kaydetmek için veya kayıt olun.

EA Akademi Hakkında Bilgi Al
Tüm Reklamları Kapat

Elinizdeki telefon, masanızdaki kitap, ağaçlar, gezegenimiz, yıldızlar ve galaksiler. Tüm bunlar bilinen evrenin yalnızca %4,9’unu oluşturuyor. Geriye kalan kısım evrenin "karanlık" yüzü...

Planck uydusu ölçümlerine göre evrenin %68,3’ü karanlık enerji ve %26,8’i karanlık maddeden oluşuyor. Onlara "karanlık" dememizin sebebi evrenin bu gizemli parçalarını henüz tanımlayamıyor oluşumuz. Neye benzediklerini ve nasıl etkileştiklerini bilmiyoruz. Karanlık madde için son yıllarda ciddi çalışmalar yapılıyor olsa da karanlık enerji hala gizemini koruyor. O halde varolduğunu nereden biliyoruz?

Tüm Reklamları Kapat

Karanlık Enerji

Karanlık enerjinin etkilerini evrende açıkça görebiliyoruz. 20. yüzyılda Edward Hubble, yaptığı çalışmalarda uzak galaksilerde kızıla kayma olayının (İng: "red shifting") daha fazla olduğunu gördü. Yani, uzak galaksiler yakın galaksilere göre bizden çok daha hızlı uzaklaşıyorlardı. Bu, evrenin ivmeli bir şekilde genişlediğini gösteriyordu.

Genişleme oranı ve ivmesi, Hubble Yasasına dayanan gözlemlerle ölçülebilir. Bu ölçümler diğer bilimsel verilerle birlikte karanlık enerjinin varlığını doğrular ve bu gizemli maddenin miktarını tahmin edebilir. Evren genişledikçe özelliklerini değiştirmez yani seyrelmez. Karanlık enerji tüm evrene homojen dağılmıştır ve evrenin genişlemesini hızlandırma eğiliminde itici bir gücü vardır.

Tüm Reklamları Kapat

Karanlık Madde

Galaksilerin dış yörüngelerine çıkıldığında inanılmaz hızlara ulaşıldığını biliyoruz. Öyle ki gözlemlenebilir maddelerin yarattığı yer çekimi onları bir arada tutmaya yetmez. Bu da ekstra yerçekimi oluşturan bir şeyler olması gerektiğini akla getiriyor. Görünmeyen, gizemli bir şeyler...

Karanlık maddenin var olması gerektiği fikri buradan doğuyor. Bununla birlikte, evrenin ilk oluştuğu dönemlerde yıldızların oluşabilmesi için de ekstra bir kuvvet gerekiyordu. Stanford Üniversitesi'nden fizikçi Risa Wechsler şöyle diyor:

Görünen o ki yoğun bir bölgede Güneş’in kütlesinin en az bir milyon katına ihtiyacınız var ki yıldız oluşmaya başlasın. Karanlık madde olmadan bir noktada asla yeteri kadar madde biriktiremezsiniz.

Karanlık madde, elektromanyetik kuvvetle etkileşmediğinden, onu tespit etmek oldukça zordur. Işığı yaymaz, emmez veya yansıtmaz.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Karanlık maddenin varlığını, görünür madde üzerindeki kütleçekimsel etkisinden hissedebiliyoruz. Uzak bir ışık kaynağından (örnek olarak bir kuasar) gelen ışığın karanlık maddenin oluşturduğu yer çekimi yüzünden büküldüğünü gözlemleyebiliyoruz. Kaynağın bilinen konumunu çarpık görüntüsü ile karşılaştırarak, bozulmaya neden olan maddenin dağılımını yeniden yapılandırabiliyoruz. Karanlık maddenin mercek etkisinden ve yer çekimi ile etkileşime girmesinden onun bir parçacık gibi davrandığını görüyoruz.

Karanlık Madde Araştırmaları

Çoğu fizikçi karanlık maddenin atom altı parçacıklara benzer bir parçacık olduğu konusunda hemfikir. Dünya üzerindeki çoğu deney de bu doğrultuda sürdürülüyor. Parçacık hızlandırıcı deneyler, çok yüksek hızlarda iki parçacığı çarpıştırarak bir karanlık madde partikülü elde etmek için yapılıyor. Higgs bozonu da bu yolla keşfedilmişti. Şimdiye kadar yapılmış en güçlü parçacık hızlandırıcıdan başlayalım.

Büyük Hadron Çarpıştırıcısı (LHC) ve CERN

Standart modeldeki parçacıklar karanlık maddeyi tanımlamak için yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle standart modeldeki boşlukları doldurmak için geliştirilen Süpersimetri teorisi yardımımıza koşar. Birçok görüş karanlık maddenin süpersimetrik parçacıklar içerdiğini savunur. Parçacıkların elektrik yükü nötr olmalıdır ve normal madde ile zayıf etkileşmesi gerekmektedir ki karanlık madde için uygun birer aday olabilsin. Bu şartları sağlayan en hafif süpersimetrik parçacık LHC çarpışmalarında üretilmeye çalışılıyor.

LHC, protonları hızlandırıyor ve toplam 13 TeV enerjiyle çarpıştırıyor. ATLAS araştırmaları tarafından kullanılan LHC, fiziğin temel prensibi olan momentum korunumunu kullanarak karanlık madde parçacığını tespit etmeye çalışıyor. Toplamda eksik olan momentum görünmez parçacıklar tarafından taşınıyor demektir. Bu cevapsız enine momentuma “ETmiss” denir.

En popüler karanlık madde parçacığımız ise WIMP (Zayıf Etkileşimli Masif Parçacık).

Tüm Reklamları Kapat

WIMP tek tür bir parçacık olmayabilir. Karanlık madde miktarının normal maddenin yaklaşık beş katı olduğunu biliyoruz. Sıradan maddenin bile birden fazla farklı parçacıklar ve etkileşimlerle tanımlandığını düşünürsek karanlık maddenin tek bir parçacık veya etkileşimle tanımlanmaması gerektiğini söyleyebiliriz. Deneyler sonucunda pek çok WIMP modeli ile karşılaşabiliriz.

Karanlık maddeyi bulmak için sürdürülen en yaygın çalışmalar yeraltına hassas detektörler yerleştirerek yapılıyor.

Lux-Zeplin (LZ)

İkinci nesil bir karanlık madde dedektörü olan LZ, benzeri görülmemiş bir hassasiyetle WIMP’leri tespit etmesi için tasarlanmış. Güney Dakota’daki Sanford Yeraltı Araştırma Merkezinde yer alan LZ dedektörü, içerisindeki sıvı ksenon kütlesi 10 ton olduğunda en hassas durumunda olacak. Burada amaç WIMP’lerin çok yoğun olan sıvı ksenonun içinden geçerken arkalarında bırakabileceği izi gözlemlemek. Gözlemlerin yer altında yapılmasının nedeni ise cihazı kozmik ışınların etkisinden korumak.

XENON1T

İtalya'daki Gran Sasso Ulusal Laboratuarı'nda bulunan 3D görüntüleme sıvı ksenon zaman projeksiyon odası olan XENON1T dedektörü, ksenon atomlarından sıçrayan karanlık maddenin sinyallerini bulmayı amaçlar. Çoğu teorisyen, karanlık maddenin ağır ksenon çekirdekleriyle çarpışacağını ve “nükleer geri tepme” üreteceğini tahmin ediyor. Böyle bir çarpışma olursa, iki sinyal üretir: küçük bir ışık flaşı ve dedektörden dışarı sürüklenip çıkarılabilen bir serbest elektron bulutu.

Tüm Reklamları Kapat

Sonuç

Nadir karanlık madde parçacıklarının etkileşimlerini gözlemleyerek veya kontrollü laboratuvar koşularında üretmeye çalışarak karanlık maddenin doğasını anlayabilmeyi umuyoruz. Etrafımızı çepeçevre saran ve evrenin beşte birini oluşturan bu yapıyı tanımlamayı başarırsak evrene olan bakışımız kökten değişebilir. Bilimin ve teknolojinin yönü de aynı şekilde değişecektir. Beklediğimiz sonuca ulaşamasak bile bu yoldaki eşsiz deneyimlerin bize çok şey öğreteceğinden emin olabiliriz.

Karanlık madde ile ilgili diğer içeriklerimizi buradan görebilirsiniz.

Bu Makaleyi Alıntıla
Okundu Olarak İşaretle
Evrim Ağacı Akademi: Karanlık Madde & Karanlık Enerji Yazı Dizisi

Bu yazı, Karanlık Madde & Karanlık Enerji yazı dizisinin 1. yazısıdır.

Yazı dizisi içindeki ilerleyişinizi kaydetmek için veya kayıt olun.

EA Akademi Hakkında Bilgi Al
135
0
  • Paylaş
  • Alıntıla
  • Alıntıları Göster
Paylaş
Sonra Oku
Notlarım
Yazdır / PDF Olarak Kaydet
Bize Ulaş
Yukarı Zıpla

İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!

Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.

Soru & Cevap Platformuna Git
Bu İçerik Size Ne Hissettirdi?
  • Merak Uyandırıcı! 73
  • Tebrikler! 58
  • Mmm... Çok sapyoseksüel! 32
  • Bilim Budur! 30
  • Muhteşem! 17
  • İnanılmaz 16
  • Umut Verici! 14
  • Korkutucu! 2
  • Güldürdü 1
  • İğrenç! 1
  • Üzücü! 0
  • Grrr... *@$# 0
Kaynaklar ve İleri Okuma
  • CERN. Dark Matter. (29 Mart 2020). Alındığı Tarih: 29 Mart 2020. Alındığı Yer: | Arşiv Bağlantısı
  • CERN Courier. Largest Wimp Survey Sets New Limits. (9 Temmuz 2018). Alındığı Tarih: 29 Mart 2020. Alındığı Yer: | Arşiv Bağlantısı
  • A. Harris, et al. (2015). Lux-Zeplin(Lz) Conceptual Design Report. ArXiV. | Arşiv Bağlantısı
  • J. Aalbers. Light Dark Matter Search Results From Xenon1T. (14 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 29 Mart 2020. Alındığı Yer: Xenon1T | Arşiv Bağlantısı
  • C. Doglioni, et al. Searching For Dark Matter With The Atlas Detector. (29 Mart 2020). Alındığı Tarih: 29 Mart 2020. Alındığı Yer: CERN | Arşiv Bağlantısı
Tüm Reklamları Kapat

Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?

Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:

kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci

Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 19/03/2024 17:04:18 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/8420

İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.

Tüm Reklamları Kapat
Keşfet
Akış
İçerikler
Gündem
Bellek
Genel Görelilik
Maske Takmak
İklim Değişikliği
Bilim İnsanları
Kök Hücre
Antibiyotik
Mers
Araştırmacılar
Nükleer Enerji
Evrim Ağacı
Böcek Bilimi
Çekirdek
Siyah
Avcı
Temel
Gıda Güvenliği
Uterus
Çevre
Amerika Birleşik Devletleri
Çiçek
Film
Karar Verme
Kuş
Demir
Aklımdan Geçen
Komünite Seç
Aklımdan Geçen
Fark Ettim ki...
Bugün Öğrendim ki...
İşe Yarar İpucu
Bilim Haberleri
Hikaye Fikri
Video Konu Önerisi
Başlık
Gündem
Bugün bilimseverlerle ne paylaşmak istersin?
Bağlantı
Kurallar
Komünite Kuralları
Bu komünite, aklınızdan geçen düşünceleri Evrim Ağacı ailesiyle paylaşabilmeniz içindir. Yapacağınız paylaşımlar Evrim Ağacı'nın kurallarına tabidir. Ayrıca bu komünitenin ek kurallarına da uymanız gerekmektedir.
1
Bilim kimliğinizi önceleyin.
Evrim Ağacı bir bilim platformudur. Dolayısıyla aklınızdan geçen her şeyden ziyade, bilim veya yaşamla ilgili olabilecek düşüncelerinizle ilgileniyoruz.
2
Propaganda ve baskı amaçlı kullanmayın.
Herkesin aklından her şey geçebilir; fakat bu platformun amacı, insanların belli ideolojiler için propaganda yapmaları veya başkaları üzerinde baskı kurma amacıyla geliştirilmemiştir. Paylaştığınız fikirlerin değer kattığından emin olun.
3
Gerilim yaratmayın.
Gerilim, tersleme, tahrik, taciz, alay, dedikodu, trollük, vurdumduymazlık, duyarsızlık, ırkçılık, bağnazlık, nefret söylemi, azınlıklara saldırı, fanatizm, holiganlık, sloganlar yasaktır.
4
Değer katın; hassas konulardan ve öznel yoruma açık alanlardan uzak durun.
Bu komünitenin amacı okurlara hayatla ilgili keyifli farkındalıklar yaşatabilmektir. Din, politika, spor, aktüel konular gibi anlık tepkilere neden olabilecek konulardaki tespitlerden kaçının. Ayrıca aklınızdan geçenlerin Türkiye’deki bilim komünitesine değer katması beklenmektedir.
5
Cevap hakkı doğurmayın.
Bu platformda cevap veya yorum sistemi bulunmamaktadır. Dolayısıyla aklınızdan geçenlerin, tespit edilebilir kişilere cevap hakkı doğurmadığından emin olun.
Ekle
Soru Sor
Sosyal
Yeniler
Daha Fazla İçerik Göster
Popüler Yazılar
30 gün
90 gün
1 yıl
Evrim Ağacı'na Destek Ol

Evrim Ağacı'nın %100 okur destekli bir bilim platformu olduğunu biliyor muydunuz? Evrim Ağacı'nın maddi destekçileri arasına katılarak Türkiye'de bilimin yayılmasına güç katın.

Evrim Ağacı'nı Takip Et!
Yazı Geçmişi
Okuma Geçmişi
Notlarım
İlerleme Durumunu Güncelle
Okudum
Sonra Oku
Not Ekle
Kaldığım Yeri İşaretle
Göz Attım

Evrim Ağacı tarafından otomatik olarak takip edilen işlemleri istediğin zaman durdurabilirsin.
[Site ayalarına git...]

Filtrele
Listele
Bu yazıdaki hareketlerin
Devamını Göster
Filtrele
Listele
Tüm Okuma Geçmişin
Devamını Göster
0/10000
Bu Makaleyi Alıntıla
Evrim Ağacı Formatı
APA7
MLA9
Chicago
A. D. Özsoy, et al. Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir?. (29 Mart 2020). Alındığı Tarih: 19 Mart 2024. Alındığı Yer: https://evrimagaci.org/s/8420
Özsoy, A. D., Bakırcı, Ç. M. (2020, March 29). Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir?. Evrim Ağacı. Retrieved March 19, 2024. from https://evrimagaci.org/s/8420
A. D. Özsoy, et al. “Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, 29 Mar. 2020, https://evrimagaci.org/s/8420.
Özsoy, Asude Didar. Bakırcı, Çağrı Mert. “Evrenin "Karanlık" Yüzü: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Nedir?.” Edited by Çağrı Mert Bakırcı. Evrim Ağacı, March 29, 2020. https://evrimagaci.org/s/8420.
ve seni takip ediyor

Göster

Şifrenizi mi unuttunuz? Lütfen e-posta adresinizi giriniz. E-posta adresinize şifrenizi sıfırlamak için bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Eğer aktivasyon kodunu almadıysanız lütfen e-posta adresinizi giriniz. Üyeliğinizi aktive etmek için e-posta adresinize bir bağlantı gönderilecektir.

Geri dön

Close