Dünya Bazı Önemli Kriterlerde Daha İyiye Gidiyor, Aksini Düşünseniz Bile!

Doğal afetler savunmasız adalara zarar verebildiklerinde ve siyasetçiler halkı nükleer yok oluşla tehdit ettiklerinde gezegenimizin kıyamete yaklaştığını düşünmek oldukça kolaydır. Ancak bir adım geriye çekilip baktığınızda insan türünün nereye doğru gittiğine dair daha umut verici bir tabloyla karşılaşacaksınız -en azından halk sağlığı ve yaşam kalitesi açısından. Tüm tabloya baktığınızda ömür, açlık, hastalık ve daha fazlası hakkında milyarlarca insan için hayat daha da iyiye gitmektedir. Bu küresel ilerleyişin örnekleri şöyledir:

1. Aşırı Yoksulluk Yavaşça Tükeniyor

Görsel, "Gates Letter" sitesinden alınmıştır; veriler ise "Our World In Data" girişiminden gelmektedir.

Aşırı yoksulluk günde 1.90 $'ın altında yaşamakla tanımlanıyor. Yaklaşık 150 senedir (1820 ile 1970 seneleri arasında) bununla baş edenlerin sayısı giderek artmıştı. 1970'lerin sonlarında ise 2 milyardan fazla insan aşırı yoksul olarak tanımlanmıştı. İnsanlar dünyanın giderek fakirleştiğini düşünüyor, ancak Gates Letter'dan Melinda Gates'in açıkladığı gibi, verilere bakılırsa aşırı yoksul olarak yaşayan insanların sayısı 2 milyardan 705 milyona düşmüştür:

Daha geniş perspektifli tarihsel eğilimler daha fazla aidiyet ve bakıma doğru ilerliyor. Bunu küresel sağlıkta kesinlikle görebiliyoruz. Hükumetler buna öncelik veriyor. Vatandaşlar bunu destekliyor. Bilim insanları da buna doğru yöneliyor.

2. Çocuk Felci Aşısı, Hastalığı Dünya Çapında Neredeyse Yok Etti

Görsel, "Gates Letter" sitesinden alınmıştır; veriler ise "Dünya Sağlık Örgütü" ve "Çocuk Felcini Yok Etme Küresel Girişimi"nden gelmektedir.

Son 17 senede yeni çocuk felci vakaları pek fazla azalmadı, daha çok zaten sıfıra yakın oldukları için. Jonas Salk 64 sene önce ilk çocuk felci aşısını geliştirdiğinden bu yana birçok ülke insanların aşılanması için çaba sarf etmiştir. Çin en son vakasını 1990'ların ortalarında görmüştü, Hindistan da 20 sene sonrasında. 2016'da dünya çapında 40'ın altında vaka raporlanmıştı. Şu an için çocuk felcini yenecek sadece üç ülke geriye kaldı.

3. Doğum Kontrol Yöntemleri Hiç Olmadığı Kadar Yüksek

Görsel, "Gates Letter" sitesinden alınmıştır; veriler ise "Family Planning 2000"den gelmektedir.

Bir ülkede ekonomik ve sosyal başarının sağlanması için en etkili yöntemlerden birisi kadınların gücünü arttırmaktır. Doğum kontrol yöntemleri yüksek doğurganlık ve çocuk ölümleri döngüsünün kırılmasına yardımcı olmaktadır, böylece kadınlar hem kendilerine hem de ailelerine daha fazla odaklanabilmektedirler. En fakir 69 ülkede yaklaşık 300 milyon kadın 2016'da bir tür doğum kontrolünü kullanmıştır; bu, 2012'den sonra 30 milyon kişilik bir artış demektir.

4. HIV Kaynaklı Ölümler Hızlı Bir Şekilde Azalıyor

Görsel, "Bill and Melinda Gates Vakfı"ndan alınmıştır; veriler ise "Sağlık Ölçüm ve Değerlendirme Ensitütüsü"den gelmektedir.

Dünya, HIV/AIDS'e karşı savaşmakta inanılmaz sıçrayışlar yaptı, hatta doğru tedaviyle HIV-pozitif olan biri sağlıklı komşusu kadar yaşama beklentisinde bile olabilir. 2015 itibariyle dünya çapında bu virüsle yaşayanların sayısı 36.7 milyon idi ki bunların 1.8 milyonu 15 yaşın altındaki çocuklardı. Bugün, HIV'den dolayı ölüm oranı her 1000 kişiden 0.14 kişidir. 2000'li yılların erken dönemlerinde bu oran 0.30 idi.

5. Beş Yaşın Altındaki Çocuklardan Daha Azı Hayatını Kaybediyor

Görsel, "Bill and Melinda Gates Vakfı"ndan alınmıştır; veriler ise "Sağlık Ölçüm ve Değerlendirme Ensitütüsü"den gelmektedir.

1990 senesinden beri 5. yaş gününden önce yaşamını yitiren çocukların sayısı 12.1 milyondan 2015 itibariyle 5.0 milyona, yani yarıya inmiştir. Bu, büyük bir oranla gelişen ülkelerdeki basit ve ucuz yöntemlere, yani sıtmayı önleyecek cibinlikler ve temiz suya erişmek için açılan kuyular gibi tedbirlere yapılan yatırımlardan kaynaklanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) doğum öncesi komplikasyonların ve yetersiz beslenmenin çocukların ilk yıllarındaki durumlarında belirleyici bir rol oynadığını bulmuştur.

6. Temizlik Daha İyi Bir Hale Geliyor

Görsel, "Bill and Melinda Gates Vakfı"ndan alınmıştır; veriler ise "Sağlık Ölçüm ve Değerlendirme Ensitütüsü"den gelmektedir.

Çok sayıda kanalizasyon bağlantısı ve su arıtma tesisleri dünyayı temizlemekte yardımcı oluyor. Son 25 sene içerisinde, güvenli sanitasyon hizmetlerine ulaşamayan insanların yüzdesi %57'den %33'e düşmüştür. Susuz tuvaletlerin yapılması araştırmalarına finansal destek sağlanarak ve pis suyun içilebilir hale arıtılması için yatırım yapılarak bu eğilim desteklenmektedir.

7. Milyarlarca İnsan Taze Ürünlere Ulaşabiliyor

Görsel, "Our World In Data" girişiminden alınmıştır; veriler ise "Besin ve Tarım Örgütü İstatistiki Veritabanı"ndan gelmektedir.

Taze ürünlerin nakledilmesi ve depolanmasındaki tüm zorluklara rağmen dünya çapında meyve tüketimi 1961'de senede 37 kilodan 2013'te senede 78 kiloya çıkmıştır, bu da %100 bir artış demektir. Bu toplam Çin, ABD ve Kolombiya gibi ülkelerin altındadır, yani halen düzenli erişime sahip olmayan birçok ülke var demektir. Ancak soğutma sistemindeki gelişmeler ve küresel yardımlar tüm dünyada daha sağlıklı beslenmeye yol açmıştır.

8. Besin Kıtlıkları Yok Olma Yolunda

Our World in Data

Geçen yüzyılda toplum sağlığındaki en büyük başarılardan bir tanesi, ihtiyacı olan insanlara besin ulaştırma yeteneğimizdir. Our World in Data'dan veri analisti Max Roser'e göre tüm dünyada, her kıtada, geçmiş nesillere oranla insanlar daha fazla (ve daha adil bir şekilde) beslenebiliyor. 1961'de sıradan bir insan günde 2,200 kalori tüketirken 2013 senesinde bu sayı günde 2,900'e yükselmiştir.

9. Ülkeler Çocuk İşçi Çalıştırmayı Bırakıyor

Our World in Data

Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde, işçi yasalarında zorunlu kılınan asgari çalışma yaşı bir yüzyıldan fazla bir süredir çocuk işçi sayısının hızla düşmesine neden oldu. Örneğin İtalya'da 1881'de çocukların %64'ü sabit işlerde çalışıyorlardı. 1961'de bu oran %4'ün altına düşmüştü. Bu durum ABD'de de aynı şekilde gelişti, çocuk işçiliği bütünüyle kaldırıldı ve yasadışı durumlar takibe alındı. 1890'larda ise her 10 çocuktan biri çalışıyordu. Gelişmekte olan ülkelerdeki yüksek oranlardan dolayı, küresel ortalama %17 civarlarındadır.

Evrim Ağacı Olarak Eklemek İstediklerimiz ve Uyarılar

Bu liste aslen çok daha uzundur: Okuma-yazma bilenlerin sayısı ciddi oranlarda arttı, Dünya nüfusunun yarısından fazlası demokratik ülkelerde yaşıyor, bilgiye erişim kolaylaştı, eğitim sistemleri iyileştirildi, çevreciliğe dair verilen önem yaygınlaştı ve hatta inanılması zor gibi gelse de daha barışçıl bir zamanda yaşıyoruz.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Ancak dikkat edilmesi gereken kritik bir nokta, insan yaşam standartlarının sadece buradaki ölçü araçlarıyla sınırlı olmadığıdır. İnsan ve kurduğu toplumsal yapılar son derece karmaşık yapılıdır; dolayısıyla bunların kalitesini yerel ve küresel olarak ölçmek fazlasıyla zor bir iştir. Buradakiler bazı genel insanî ölçütlerin iyileştiğini göstermektedir. Birkaç önemli vurguyu akılda tutmak, gidilecek yolun büyüklüğünü ve kurulan dengelerin potansiyel geçiciliğini (veya genel olarak "hassaslık derecesini") daha iyi anlamanızı sağlayabilir:

• Aşırı yoksulluğun azalması muhteşem bir gelişmedir; ancak Dünya üzerinde halen yüz milyonlarca insan açlık ve ölüm sınırında yaşamaktadır. Dahası, her ne kadar küresel ölçekte savaş sayısı azalmış olsa da, devam eden savaşlar veya açıktan sürdürülmeyen savaş politikaları nedeniyle Orta Doğu ve Orta Afrika ve Kuzey Afrika gibi bölgelerdeki ülkelerin dengesizleşmesi milyonlarca kişiyi yaşam alanlarından etmekte, onları yoksulluğa ve açlığa itelemektedir.
• Çocuk felci ve HIV sonucu AIDS insan sağlığını tehdit eden çok önemli iki hastalıktır; ancak en nihayetinde bunu yapan iki hastalıktan ibarettir. Yeryüzünde yüzden fazla kanser tipi, alerjiler, Alzheimer, artrit, ataksi, serebral amiloid anjiyopati, Creutzfeld-Jakob hastalığı, çölyak hastalığı, epilepsi, binlerce çeşit genetik hastalık, hepatit B, Huntington hastalığı, kas distrofisi, osteoporoz, Parkinson hastalığı, kuduz, orak hücre anemisi, taksoplazmoz ve daha yüzlerce hastalık, milyonlarca insanların hayatlarını tehdit etmeye devam etmektedir ve bunlara dair çözümlerimiz çok kısıtlıdır veya hiç bulunmamaktadır. Ayrıca obezite ve diyabet gibi ölümcül hastalıklar hızla artmaktadır. Ara ara da Ebola ve yeni grip soy hatları gibi beklenmedik hastalıklar baş göstermekte, milyonlarca insanın hayatını tehdit etmektedir.
• Çocuk ve anne sağlığı ile ilgili gelişmeler baş döndürücüdür; ancak halen kadın-erkek eşitliğinde birçok gelişmiş ülke bile ciddi sıkıntılar içindedir. Dahası, tepkisel politik yaklaşımlar, bu yöndeki iyi adımların sayısı arttıkça daha gerici ve köktenci politikaların popülerleşmesiyle sonuçlanmaktadır. Buna bağlı olarak edinilen kazanımlar her an tehlike altındadır.
• Buradaki iyileşmenin büyük bir kısmını sağlayan unsur, Çin ve Hindistan gibi aşırı büyük nüfuslu ülkelerin sosyoekonomik durumunda son birkaç on yılda yaşanan gelişmelerdir. Bu durum, diğer ülkelerdeki vaziyeti gölgeleyebilir ve genele dönük iyileşme algımızın altını oyabilir.
• Birleşmiş Milletler Özel Raportörü Philip Alston'ın da vurguladığı gibi, iyileşmeyi görmek için kullandığımız kıstasların bazıları "skandal derecede hırssızdır". Örneğin uluslararası açlık sınırını (UAS) günde 1.90 dolar olarak belirlemek pek gerçekçi değildir; çünkü bunun çok daha üzerinde olup da aç yaşayan milyonlarca insan vardır. Sınırları düşük ve gerçekçilikten uzak tuttuğumuzda, sahte bir iyileşme algısı yaratabiliriz. Örneğin günde 1.90 dolar sınırına bakacak olursak, Tayland'da açlık sınırında yaşayan kimse yoktur; ancak ülkenin kendi ulusal açlık sınırına göre bu oran %9.9 dolaylarındadır. Güney Afrika'da UAS altında yaşayan kişi oranı %18.9 iken, ülkenin kendi belirlediği açlık sınırına göre bu oran %55'tir.

Yani önümüzde daha aşılması gereken aşırı çok sayıda engel var; sayısız savaş, mücadele, ölüm, rekabet, kavga, dayanışma, direniş, çaba, emek, ter ve gözyaşından geçerek edindiğimiz bu kazanımlar ile zafer sarhoşluğuna kapılmamamız gerekiyor. Elbette insan emeğinin ürüne dönüştüğüne görmek müthiş sevindirici; fakat önümüzdeki zorlu yolu hiçbir zaman görüş alanımızdan yitirmememiz gerekiyor. Zekamızı doğru kullanarak, bilim ve teknolojiye dayanarak, el birliğiyle geriye kalan ve yol boyunca karşımıza çıkacak tüm zorlukların da üstesinden gelebileceğimize inanıyoruz.