Doğal Tarihin Belgeleri: Kayaçlar
Pixabay
- Özgün
- Jeomorfoloji
- Mineraloji
Kayaçlar her yerde karşımıza çıkar çünkü Dünya’nın en dış katmanı yani yerkabuğu (litosfer) kayaçlardan oluşmuştur. Kayaçlar o kadar çok hayatımızın içinde ve onlara o kadar çok aşinayız ki nasıl oluştuklarına veya ne içerdiklerine dair soruları çoğu zaman es geçeriz. Kayaçları oluşturan mineraller Dünya’nın oluşumuyla birlikte oluşmaya başlamıştır, çeşitliliği ve sayısı da jeolojik evrimle birlikte değişmiş ve artmıştır. Kayaçlar ve mineraller jeolojik tarihin belgeleridir. Kayaç ve minerallerin insan evriminin her sürecinde bir anlamı ve kullanımı olmuştur. Bazı minerallerin güzelliği insanları hayran bırakır; onları süs veya takı eşyası yapımında kullanırız. Kayaçları ise yol ve bina yapımında veya başka amaçlarla kullanırız. Peki, bu kadar çok gördüğümüz ve hayatımızın içinde olan kayaçlar hakkında ne kadar bilgiye sahibiz acaba?
Kayaçlar katı haldeki çeşitli minerallerin bir araya gelip farklı şekillere dönüşmesiyle oluşan yapılardır. Mineraller ise doğal şekilde oluşmuş, belirli bir kimyasal bileşime sahip inorganik kristalleşmiş katı maddelerdir. Dünya üzerinde yaklaşık 5000 mineral çeşidi bulunur. Minerallerin fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklıdır. Dünya'nın oluşumu sırasında ortaya çıkan ilk mineraller silisyum, oksijen, magnezyum, azot, demir gibi en yaygın elementlerden oluşmuşlardır. Kayaçları oluşturan minerallere ve içerdiği bileşenlere bakılarak yerkabuğunun jeolojik tarihi daha iyi anlaşılır. Kayaçları oluşturan mineraller çok farklı ve çeşitliliktedir. Mineraller çok çeşitli olduğu için minerallerin oluşturduğu kayaçlar da çok çeşitlidir fakat biz oluşum süreçlerine ve büyüklüklerine göre ayrılan üç ana kayaç türünü inceleyeceğiz; magmatik kayaçlar, sedimanter kayaçlar ve metamorfik kayaçlar.
Magmatik kayaçlar (Püskürük kayaçlar)
Dünya yüzeyinde çok yaygın olan kayaç türüdür. İngilizcede igneous denilir ve bu kelime Latincede ateş anlamına gelen ignis kelimesinden türetilmiştir. Magmanın yani yer altında erimiş halde bulunan kayaçların yükselip yerkabuğunun içerisine girerek soğuması ve katılaşması sonucu oluşur. Magmatik kayaçları silikat mineraller oluşturur. Bunlardan biri de granittir. Granitler yeryüzünde çok yaygındır ve hatta yeryüzünün temelini oluşturduğu söylenebilir. Granitin insanlar için vazgeçilmez bir kaynak olduğu bilinmektedir; yolların ve binaların yapımında parke ve bordür taşı olarak kullanılmaktadır. Granit kayalar çok eski olabilir. Avustralya'daki bazı granitlerin dört milyar yıldan daha eski olduğu tahmin edilmektedir.
Magmatik kayaçlar ikiye ayrılır:
1. Plütonik kayaçlar (İntruzif magmatik kayaçlar veya magmatik derinlik kayaçları)
Plütonik kayaçlar yerküre içerisinde önceden oluşmuş kayaçlar içinde magmanın soğuyarak katılaşması sonucunda oluşur. İyi kristalleşmiş minerallerden oluşurlar. Örnek olarak batolitler, stoklar, lakolitler, siller ve dayklar verilebilir.
2. Volkanik kayaçlar (Ekstruzif magmatik kayaçlar veya magmatik yüzey kayaçları)
Magmanın yeryüzüne çıkıp soğumasıyla oluşan kayaçlardır. Bu kayaçlar yarı kristal ve porfirik yapılardır. Örnek olarak andezit, riyolit ve bazalt verilebilir.
Sedimanter kayaçlar (Tortul kayaçlar)
En çok görülen kayaç türlerinden biridir. Dünya yüzeyinin yaklaşık % 75’ini ve yerkabuğunun yaklaşık % 8’ini kaplar. Sedimanter kelimesi Latincede çökmek anlamına gelen sedere kelimesinden türetilmiş bir sözcüktür. İngilizcede sedimantary denilmektedir. Sedimanter kayaçlar, okyanus veya diğer su kaynaklarının zeminindeki minerallerin veya organik parçacıkların (hayvan ve bitki kalıntıları da dahildir) akıntı, rüzgar, buzulların hareketi gibi etkilerle taşınarak uygun ortamlarda bir araya gelip yeniden şekillenmesiyle oluşur. Sedimanter kayaçları oluşturan parçacıklara tortu denir. Bu tortular göl, okyanus, çöl gibi alçak bölgelerde birikir ve üst üste gelen malzemelerin ağırlığı ile sıkışarak kayaya dönüşür. Bu dönüşüm binlerce ve hatta milyonlarca yıl sürer. Fosiller, en çok tortul kayaçların tabakalarında bulunur.
Sedimanter kayaçlar genel olarak üç farklı çeşit içerir:
1. Fiziksel sedimanter (tortul) kayaçlar
Oluşturduğu parçaların büyüklüklerine, biçimlerine veya homojen olup olmadıklarına göre yapılan sınıflandırmadır. Kumtaşı, kum, çakıl ve kil gibi küçük parçalar birleşerek büyük kayaçları meydana getirir.
2. Organik sedimanter (tortul) kayaçlar
Kabuklu organizmaların kalıntılarından oluşan kayaçlardır. Organizmalar katılaşarak fosil kayaç haline gelirler.
3. Kimyasal sedimanter (tortul) kayaçlar
Doygun çözeltilerdeki fazla miktardaki çözünmemiş olan tortulların çökelmesi veya tuzlu sulardaki suyun buharlaşması sonucu meydana gelirler. Örnek olarak mağaralardaki dikit ve sarkıtlar, deniz kıyılarındaki kireçli ve demirli oolitler, travertenler verilebilir.
Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.
KreosusKreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.
Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.
PatreonPatreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.
Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.
YouTubeYouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.
Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.
Diğer PlatformlarBu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.
Giriş yapmayı unutmayın!Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.
Metamorfik kayaçlar (Başkalaşım kayaçları)
Magmatik ve tortul kayaçların sıcaklık ve basınç gibi çeşitli etkilerle değişikliğe uğraması sonucunda oluşur. Örnek olarak mermer (büyük oranda CaCO3 içerir), gnays (granitin başkalaşıma uğraması ile oluşur), elmas (karbon elementinden oluşur) ve şist (kil taşı) verilebilir. Minerallerin kendine özgü bir sıcaklık ve basıncı vardır. Sıcaklık ve basınç değerinde bir değişme olduğu zaman mineral de değişmeye başlar; kimyasal formülü değişmez ama yeni koşullara uygun başka bir biçime dönüşür. Bu yüzden bu kayaç türüne metamorfik kayaçlar denir.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
6
-
2
-
1
-
1
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- Maya Wei-Haas. Life And Rocks May Have Co-Evolved On Earth. (13 Ocak 2016). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: Smithsonian.com | Arşiv Bağlantısı
- Wikipedia, et al. Kayaç. (2 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: Wikipedia | Arşiv Bağlantısı
- NPS.gov, et al. Rocks. (2 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: NPS.gov | Arşiv Bağlantısı
- Wikiwand, et al. Kayaç. (2 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: Wikiwand | Arşiv Bağlantısı
- Wikipedia, et al. Rock (Geology). (2 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: Wikipedia | Arşiv Bağlantısı
- National Geographic, et al. Rocks. (2 Ocak 2019). Alındığı Tarih: 2 Ocak 2019. Alındığı Yer: https://www.nationalgeographic.com/science/earth/inside-the-earth/rocks/ | Arşiv Bağlantısı
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 18/12/2024 19:54:54 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7537
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
