Dinozorların Kertenkeleler Gibi Dudakları Vardı!

Soyu tükenmiş canlıların gerçekte nasıl göründüğünü anlamak zordur. Özellikle de milyonlarca yıl önce ölmüş canlılardan geriye bize pek bir şey kalmadığını hesap edecek olursak... Bu yüzden dinozor gibi canlılara olan bakış açımız sürekli değişebilmektedir. Uzun süre bu görkemli canlıların yavaş hareket eden, hantal ve aptal sürüngenler oldukları sanılıyordu. Daha fazla fosilin ortaya çıkarılması ve teknolojinin de gelişmesiyle birlikte bu algının yanlış olduğu ortaya çıktı. Fakat hâlâ onlar hakkında öğreneceğimiz çok şey var. Science dergisinde yayımlanan bir araştırma, dinozorların yüzleri, özellikle de dudakları hakkında bildiklerimizi değiştirebilir.^[2]

Hayvanlardaki Dudakların Görevi Nedir?

İnsan da dahil olmak üzere şu an yaşamakta olan bir sürü canlıda dudak yapısı görmekteyiz. Genelde dişleri nemli ve güvende tutmak amacıyla seçilim göstermiş bu yapı kas ve deri ile desteklenmektedir. Asıl görevi dişleri korumak olsa da bu yapının evrimleşmesi bazı ek özellikler de sağlamaktadır. Örneğin biz insanlar dudaklarımızı hareket ettirerek konuşmaktayız. Benzer bir biçimde diğer primatlar da dudaklarını farklı şekillerde hareket ettirerek değişik sesler çıkarmakta ve iletişim kurmaktadırlar. Dudaklar sadece biz gibi memelilerde değil, balıklardan tutun sürüngenlere kadar farklı yaşam formlarında da görülebilir. Bu da evrimsel süreçte omurgalılar arasında bir ortak seçilim baskısı oluştuğu, farklı şekillerde ama aynı görevde yapılar evrimleştiğini destekler niteliktedir.

Fakat her hayvan dudaklara sahip değildir. Kuşların dişleri (bazı türlerdeki tırtıklı doku diş değildir) yoktur ve gagaları bulunmaktadır. Bu yüzden dudaklara da ihtiyaçları yoktur. Timsahların dişleri olmasına rağmen günlerinin çoğunu suda geçirirler. Bu yüzden de dişlerini nemli tutmak için ekstra bir organa gereksinim yoktur. Üstelik timsahlar polifiyodonttur. Yani dişleri, hayatları boyunca yenilenebilir. Konu eğer dinozorlar gibi milyonlarca yıl önce yok olmuş hayvanlarsa, biraz spekülatif yaklaşmak gerekmektedir. Gerçeğe en yakın verilere ulaşmak için bilimsel yöntemi kullanmak gerekmektedir. Bunun için karşılaştırmalı anatomi ve filogenetik dallarından yararlanarak yaşayan torunlarına ve akrabalarına bakmak en doğru hareket olur.

Westend61

Dinozorların Dudaksız Olduğuna Yönelik Bulgular Var mı?

Dinozorlar hakkındaki filogenetik ve karşılaştırmalı anatomi çalışmalarında kuşlar (avian dinozorlar) çalışmalar açısından çok önemli unsurlardır. Örneğin dinozorlar hakkında sorulan "Cinsiyetler arası görünüş farkı (eşeysel dimorfizm) var mıydı?" gibi soruları cevaplamak için kuşlara bakarak önemli çıkarımlar yapılabilmektedir. Ancak dudak konusunda kuşlar hiçbir veri sağlayamamaktadır. Hâl böyle olunca kuşlardan sonra yaşayan en yakın akrabaları olan arkozorlara bakmak mantıken en doğru hamle olur. Yani timsahlar!

Timsahların tıpkı etçil dinozorlar gibi büyük çeneleri ve dişlerle dolu ağızları vardır. Ancak dudakları yoktur. Peki buna bakarak dinozorların da dudaksız olduğunu söyleyebilir miyiz? Bu konuda ciddi bir tartışma belli bir süredir devam etmektedir. Evet, 2017'de Tyrannosaurus rex'in potansiyel atalarından biri olan Daspletosaurus cinsi dinozorda yapılan bir araştırma dudak yapısının bu canlılarda bulunmadığına yönelik veriler sundu.^[1] Fakat aksini iddia eden bulgular da mevcuttur. Hatta hatırlarsanız şimdiye kadarki en gerçekçi dinozor belgeseli olan Prehistoric Planet'te (2022) theropod dinozorlar dudaklar ile resmedilmişti. Ek olarak bilim camiası da dinozorların dudaklara sahip olduğu konusunda ortak bir görüşe varmış gibi görünüyordu. Yeni yapılan bir çalışma da theropodların dudaklı olduğuna yönelik kuvvetli veriler sunmaktadır.^[2]

LiveScience

Popüler Kültürde Yeni Bir Çağ: Dudaklı Dinozorlar!

Dinozorlar, bu gezegenin gördüğü en ihtişamlı hayvanlardan biri olabilirler. Bu sebeptendir ki birçok film, dizi ve kitap kendilerini konu almıştır. Son otuz yılda muhtemelen bu eserlerin en ünlüsü ve en çok ses getireni Jurassic Park serisidir. Jurassic Park (1993), dönemine göre dinozorları (en azından bir kısmını) olabildiğince gerçekçi yansıtmaya çalışmıştır. Filmin yapım aşamasında farklı farklı bilim insanları danışmanlık etmiş ve dinozorların tasarımına kadar yapımcılar ile iç içe olmuşlardır. Ne güzeldir ki film içerisinde de bazı dinozorlarda dudak yapısını net olarak görebilmekteyiz. Filmde gösterilen Velociraptor (Aslen Deinonychus) ve Dilophosaurus (Sinosaurus kafatası üzerine modellendi.) cinsi dinozorlarda dudak vardır. Ek olarak serinin devam filmlerinde de bu özelliklerini korumuşlardır. Ancak filmin yıldızı olan T.rex'in dudakları yoktur. Bunu muhtemelen ya daha korkutucu göründüğünü düşündükleri için dudaksız tasarladılar. Sonuçta o dönem bu tarz bir yapının var veya yok olduğunu söyleyecek veri yoktu. Ancak Jurassic Park'ın üzerinden neredeyse otuz sene geçti ve bilimsel gelişmeler duraksamadan ilerlemeye devam etti. Şimdi ise T. rex’in dudaklarının varlığı hakkında elimizde elle tutulur bir veri var.

Paleontologlar, zoologlar ve anatomistler bu konuyu uzun süredir tartışmaktaydı. Fakat artık net bir cevap vermek adına Cullen ve meslektaşları theropodları, torunları ve kuzenleri yeterli veriler sağlayamadığı için hayattaki çok uzak akrabaları olan Komodo ejderleri (Varanus komodoensis) gibi varan türü kertenkelelerle karşılaştırdılar. Aynı şekilde birkaç theropod dinozorun kafatası uzunluğu ile diş boyutu arasındaki ilişkiyi de analiz ettiler. Ekip, theropod dişlerinin yaşayan kertenkeleler gibi kafatasları için çok büyük veya çok uzun olmadığını ve bu nedenle ağızlarından dışarı çıkmalarına gerek olmadığını yayımladı.^[2]Ardından bilim insanları enamele (dişin dış kısmını kaplayan mineralize, sert madde) yöneldiler. Tyrannosaurid bir cins olan Daspletosaurus ve günümüz timsahın dişlerini karşılaştırdılar. Dişlerin labial (dudağa bakan) ve lingual (dile bakan) kısımları incelendiğinde dinozor dişinin timsah dişinden önemli ölçüde daha ince bir enamel tabakası vardı, bu da dinozorlar dişlerini dış etkilerden koruyan dudaklarla kaplı olduğunu desteklemektedir.^[2]

Mark Witton

Son olarak ekip, çeşitli canlı ve ölü hayvanların kafatası anatomisini karşılaştırarak ipuçları aradı. Kuşlar, theropodların yaşayan son üyeleri olmasına rağmen dişleri yoktur, bu nedenle araştırmacılar, her ikisi de dudaklı olan iguanaların ve monitör kertenkelelerinin kafatası özelliklerini dinozorlar ve timsahlarla karşılaştırdılar. Timsahların burunlarının her tarafında, duyu sistemlerinin bir parçası olan "kubbe şeklinde basınç sensörü gözenekleri" (İng: "dome pressure sensor pore") adı verilen birçok küçük delik vardır. Bununla birlikte, kertenkelelerin dişleri üzerindeki çene kemiklerinde, damarlarının ve sinirlerin geçtiği, premaksilla foramina adı verilen tek bir sıra büyük deliklere sahiptir. Keza bu deliklerin de anatomik yapısı dudakları bulunan kertenkele ve yılanlarla (Squamata) daha fazla benzerlik göstermektedir.

Dinozorların çenelerine baktığımızda, yakın akrabaları olmalarına rağmen timsahlarınkinden daha çok kertenkelelere benzer bir yapı görmekteyiz. Bu bulgulara bakarak da T. rex gibi etçil dinozorların dişlerini koruyan dudakları olduğunu söyleyebiliriz. Yine de bu araştırmayı ikna edici bulmayanlar da var. 2017'de theropodların dudaksız olduğu yönündeki araştırmanın yazarı Thomas Carr, 2023 çalışmasının sonuçlarını yetersiz bulduğunu ifade etti. Görünen o ki theropodların muhtemelen dudakları vardı ama bu tartışma biraz daha süreceğe benziyor. İlerleyen yıllarda bu konuda yapılacak çalışmaların yayımlanması "Dinozorların dudakları var mı?" sorusuna daha güçlü verilerle destekleyebilir.