Davranışlarımızı Değiştirmek: Yere Neden Çöp Atıyoruz?

Aşağıdaki videonun başındaki Oscarlık performansımızda gösterdiğimizi kimse normal bulmayacaktır. Ama iş sigara izmaritine gelince nedense kitlesel olarak “normal” kabul ediyoruz. Sadece Türkiye’de de değil ha, yanlış anlaşılmasın. ABD’de yaşadığımız şehirde bu izmaritleri bulmak için evimizden dışarı çıkıp sokaklarda yürümemize bile gerek kalmıyor! Kaldırımın kenarındaki çimenlerde onlarca sigara izmariti bulmak mümkün.

Tabii ki Türkiye’de de vaziyet farklı değil: Eminim yaşadığınız mahallede 3-5 dakikalık bir yürüyüşte bile bir sigara çöpü bulabilirsiniz. Bu iğrenç görünümlü ufak atıklar, Dünya’daki hemen her ülkede doğaya en çok fırlatılan çöplerden birisi. Evet, bunlar çöp! Ve her çöp gibi, doğa için toksik.

Ashlee Bakırcı-Taylor

Ülkemizde ailenizle güzeller güzeli doğa parklarımızdan birine gittiğinizde bile bu çöpler peşinizi bırakmaz. Cıvıl cıvıl sokaklarımızda gezerken başınızı bir an öne eğin ve her adımda bu çöplere rastlarız. Sağınıza, solunuza, nereye bakarsanız bakın insanların sigaraları biter bitmez çöplerini yere fırlatıverdiklerini görürüz. Hatta yolda arabanızla giderken bile birinin camı açıp sigara izmaritini yola fırlatıverdiğini görürsünüz; o meşhur kırmızı ateş patlamasını hepimiz tanırız. Yüzmek için masmavi denizlerimize gittiğimizde, sahillerimiz ve hatta denizimiz artık bu çöplerle dolu hale geldi.

Ashlee Bakırcı-Taylor

Bu sadece Türkiye’de olan bir problem değil, birçok ülkede büyük bir sorun, ancak ülkemizde daha da belirgin bir çevre problemi olarak karşımıza çıkıyor. Sorunun gezegenimiz için ne boyutta olduğunu şöyle anlayabiliriz: İnsanlar her yıl 4.5 trilyon, evet 4.5 trilyon adet sigara izmaritini doğaya atıyor! Bu, yılda 750 kiloton atık demek! Yani o ufacık sigara izmariti tanecikleri birleşerek her yıl bir dağ oluyor! Örneğin Amerika’da bu, sokağa atılan çöplerin tam %50’sine karşılık geliyor! Bu çöplerin toplanması için yılda 11.5 milyar dolar harcıyorlar.

İyi ama İnsanlar Neden Bunu Yapıyor?

Bunların diğer insanları ve Dünya’yı en ufak umursamayan berbat kişiler olduğunu düşünebilirsiniz. Ama elbette ki bu doğru değil. Sigara çöpünü yere atan herkes canavar değil. Hatta bu kişiler etrafınızda, ailenizin içinde bile olabilir. Üstelik bu sadece sigara izmariti ile ilgili olmak zorunda da değil. Soruyu genelleştirmek mümkün: İnsanlar, bariz şekilde kötü olan davranışları neden sergilerler? Eğer kendilerinden başka hiç kimseyi umursamayan bencil varlıklar değillerse, bu davranışların sebebi ne? Ve daha önemlisi, nasıl çözebiliriz? 

İşte bu yazımızda sizlerle bu sigara örneği üzerinden giderek birkaç davranış teorisinin davranışlarımızla ve bunları nasıl değiştirebileceğimizle ilgili birkaç örneğe değinmek istiyoruz. Yani ufkunuzu sigara izmariti ile kısıtlandırmayın, bu sadece bizim seçtiğimiz bir örnek. Davranışlarımızın nasıl belirdiğini anlamak ve buna yönelik teorileri öğrenmek, kötü alışkanlıklardan nasıl kurtulabileceğimizin de anahtarı. Bu nedenle sizlerle paylaşmak istedik.

Sorunun Kökenlerine İnmek...

Sigara çöpü örneğinde, sorunun kökenlerine indiğinizde, bunun bir bilgi ve davranış problemi olduğunu görürsünüz. Ne yazık ki insan davranışlarının nedenleri oldukça karmaşıktır; hele ki popülasyon bazında baktığınızda. Spesifik bir kişi çevreyi umursamıyor olabilir; ancak milyonlarcası bunu yaptığında, sadece umursama ya da umursamama ile açıklamak mümkün olmaz. Dolayısıyla gelin birey bazından başlayalım ve hem olası nedenlere, hem de potansiyel çözümlere bakalım.

Bir “Emre” karakteri düşünün: Emre, sürekli sigara içen ve çöpünü her seferinde yere fırlatan biri olsun. Bu Emre neden böyle?

Olasılık 1: Transteoretik Model ve Farkındalık Yoksunluğu

Bir olasılık şu: Belki de Emre sigara içmeye ilk başladığında, diğer arkadaşlarının çöplerini yere attığını gördü ve bunun nedenini hiç sorgulamadı. Tıpkı diğer arkadaşlarının sorgulamamış olması gibi… Bu durumda “Emre’nin sigara çöpünü yere atmanın bir problem olduğuna dair farkındalığı yoktur” deriz.

Davranış değişimi teorilerinden Transteoretik Model adı verilen yaklaşım, buna “niyet-öncesi dönem” der. Yani Emre’nin davranışlarını değiştirmek yönünde bir niyeti bile yoktur. Bu durumda, Emre’nin farkındalığını arttırmamız gerekir. Emre gibi sorunlu davranışı sergileyen kişilere benzer kişiler kullanılarak, yani rol modelleri kullanılarak çekilen sosyal medya kampanyaları ve benzeri görsel çalışmalar, bu tarz farkındalıkları arttırabilmekte ve kişileri “niyet fazına” sokabilmektedir. Böylece teorinin öngördüğü karar verme, eyleme geçme ve yeni davranışı sürdürme gibi fazlara ulaşılabilir.

Olasılık 2: Sosyal Biliş Teorisi ve Etki Faktörleri

Bir başka olasılığa bakalım: Emre davranışının bir sorun olduğundan haberdar olabilir; ancak bir sohbet sırasında arkadaşlarından birisi veya babası gibi bir otorite figürü, hatalı bir şekilde sigara izmaritlerinin sadece kağıt parçaları olduğunu ve doğaya karışıp gittiğini söylemiş olabilir. Dolayısıyla Emre, davranışının doğaya zarar vermediğine inanıyor olabilir. Bu durumda Emre’nin sahip olduğu bilgi hatalıdır.

Sosyal Biliş Teorisi, davranışı etkileyen çevresel ve bireysel faktörleri ayrı ayrı inceler. Burada olan, çevresel faktörlerden biri olan sosyal faktörlerin yanıltıcı etkiye sahip olmasıdır. Emre’nin davranışını doğrudan etkileyen bu faktörü değiştirmek, Emre’yi değiştirme yolunda atılacak en önemli adımdır. Bunu düzeltmenin tek yolu, Emre’nin ve çevresinin bilgisini arttırmaktır.

Burada devreye, kişisel faktörleri de etkileme gücü olan eğitim ve doğru bilgilerin kişilere ulaştırılması konusu girer. Bu da, Evrim Ağacı gibi popüler bilim platformları ve insanların hatalı bilgilerini her seferinde düzeltmesi yoluyla olur. Örneğin sigara izmaritleri kağıttan ibaret değildir; bol miktarda sentetik kimyasal madde içerir ve bu maddeler doğa için toksiktir.

Olasılık 3: Mantıklı Davranış Teorisi ve Hedeflenmiş Mesajlar

Bir diğer olasılık şu: Emre sorunun farkında olabilir; ancak onun için bu sorun öylesine ufak bir sorundur ki, davranışını değiştirmeye gerek görmez. Sonuçta milyonlarcası yere izmarit atarken, Emre atmış, atmamış, ne fark eder, öyle değil mi?

Böyle bir durumda Emre’nin motivasyon eksiği olduğu söylenebilir ve çözümü, motivasyonunu arttırmaktır. Mantıklı Davranış Teorisi’ne göre olaylara yönelik tutum ve tavırlarımız, davranışlarımızı belirler. Bir kişinin inanç veya tavrını değiştirmenin en etkili yollarından birisi, “hedeflenmiş mesaj” denen, kişiye özel sayılabilecek mesajlardır.

Mesela Emre okyanus yaşamına hayran olabilir. Dolayısıyla sigara izmaritlerinde bulunan ağır metaller, nikotin ve diğer karsinojen kimyasalların özellikle de su ekolojisine ne kadar büyük zararlar verdiğinden söz edilmesi, Emre için bir motivasyon olabilir.

Olasılık 4: Haklı Bahaneler ve Bireysel Yetkinlik

Tabii Emre’nin kendince haklı bahaneleri de olabilir. Belki Emre hayatta sigara çöpünü yere atmazdı da, yaşadığı mahallenin belediyesi kaldırımlara yeterince çöp kutusu koymuyordur. Değil mi? Dolayısıyla Emre de ne yapsın, yere atmak zorunda kalıyor. Bu durumda Emre’nin destekleyici bir çevreye ihtiyacı var deriz.

Biraz alaycı söyledik ama, bu tarz durumlarda devlet kurumlarına çok büyük yük düşüyor. Sokakların temiz ve kullanılabilir çöplere sahip olduğundan emin olunması, çevre kirliliğini dikkate değer miktarda azaltıyor.

Ancak davranış modellerine göre yükü tamamen çevreye atmak hatalı. Buna birçok davranış modelinde “bireysel yetkinlik” deniyor. Emre, kendisinin sergilediği bu sorunu çözemeyeceğine inandığı için yükü başkalarına atıyor; halbuki sorunun çözümü en azından Emre özelinde fazlasıyla basit! Emre illa çöpünü yere atmak zorunda değil; yanında ufak bir poşet ya da kutu taşıyarak sigaralarını içine atabilir; sonra da onu evde çöpe atabilir. Bunun farkına varması, davranışlarını değiştirmesine yardımcı olabilir.

Olasılık 5: Vurdumduymazlık ve Yaptırımlar

Son bir seçenek, Emre’nin problemi tamamen anlaması ama zerre umursamaması. Yani döndük baştaki vurdumduymaz yaratık olayına. Bunu düşünmek çok kolaydır; o nedenle en sona sakladık. Diğer tüm opsiyonları elemeden bu çıkarıma varmamak gerek. Ki çoğu insan da bu kategoriye girmez ve az önce bahsettiklerimizden birkaç tanesine maruz kalmaları, sorunu büyük oranda çözebilir.

Ama bazı Emreler gerçekten de kötüdür. İşte saydığım diğer tüm olasılıkların dışında kalan Emreler için tek çözüm, çevrenin davranışı cezalandırması ve ödüllendirmesidir. Burada yine devletlere iş düşer: Geçirdikleri makul ve uygulanabilir yasalar ile Emre’ye her çöpü için 1000 lira ceza kesebilirler. Bu ceza, birkaç seferden sonra Emre’nin davranışını değiştirmesini sağlayabilir.

Ancak bir yasa, ancak ve ancak uygulanırsa anlamlı ve etkilidir; yoksa bir kağıt parçasından ibarettir. O nedenle yasaların uygulanabilir olması anahtar faktördür.

Fakat illa cezalandırıcı ve negatif olmak zorunda değiliz; ödüllendirici ve pozitif de olabiliriz. Örneğin bazı belediyeler, belli sayıda sigara çöpünün toplanması karşılığında belli bir miktar ödül koyabilirler. Böylece cezaya gerek kalmaksızın çöplerin yere atılması azaltılabilir; hatta Emre diğer insanlar tarafından atılmış çöpleri bile toplayabilir. Daha ne olsun, Emre mis gibi adam oldu!

Bazense yasal bir ceza veya ödüle gerek kalmaz. Çünkü toplum baskısı bireylere yön verir. Tuvaletinizi yaptıktan sonra el yıkama davranışını ele alalım. Aceleniz olduğunda belki elinizi yıkamadan çıkabilirsiniz; ancak eğer tuvalette sizden başka biri daha varsa, o kişinin sizi görecek olması bile aceleyle de olsa elinizi yıkamanızı sağlayabilir. Çünkü tuvaletleri kullandıktan sonra elleri yıkamamak iğrenç bir davranıştır. Bunu bilirsiniz; ancak uygulamaya koymak için kimi zaman azıcık sosyal baskı gerekir. Elinizi yıkamazsanız hapse falan girmezsiniz; hatta cezası da olmaz. Ama yine de yaparsınız. Tabii ki bu tarz sosyal baskılar, eğitimli ve doğru bir şekilde kullanılmalıdır. Yoksa birçok sosyal alanda gördüğümüz acımasız baskılar doğabilir.

Agora Bilim Pazarı

Fizik (2. Cilt): Elektrik, Manyetizma, Optik (Serway & Jewett)

Fizik Serway 2.Cilt Modern Fizik İlaveli Fen ve Mühendislik İçin Teknoloji Güncellemeli Elektrik ve Manyetizma/Optik

Devamını Göster

₺580.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

En güçlü sosyal baskı ise, birkaç saniyenizi ayırıp kötü davranışı sergileyenleri sözlü olarak uyarmaktır. Yapılan çalışmalar, bir kişinin çöpünü atmadan önce ortalamada 12 adım attığını gösteriyor. Yani bir kişinin elinde çöp belirdikten sonra ortalama 12 adımda çevre kirleniyor. Bunu gördüğünüzde kibarca müdahale edebilirsiniz. Benim favorim, yere çöp attığını gördüğüm birine, onun çöp olduğunu bilmeme rağmen “Pardon, bir şey düşürdünüz.” demek. Böylece ortam gerilmemiş olur; çünkü kimse açık açık suçlanmaktan hoşlanmaz. Ama kimse de “Yok kardeşim, o zaten çöp.” demez; çünkü çoğu insan yaptığının kötü olduğunu bilir. Derse de… Üç beş densiz için denemekten vazgeçmeyin deriz.

Davranış Değişiminin Sürdürülebilirliği

Diyelim ki bu saydıklarımızdan birisi çalıştı. O noktadan sonra önemli olan, bu davranışı sürdürülebilir hale getirmektir. Emre’nin sigara çöplerini sadece 1 ay boyunca yere atmamasını istemeyiz; ömrü boyunca bunu yapmaya devam etmelidir. Bu nedenle hem çevre, hem de kurallar bu davranışı sürdürmeyi desteklemelidir. Bu nedenle bazı gelişmeler kaydedilse de, kampanyalara ve çabalara uzun dönem devam ederek davranışın toplumun tamamına yerleştiğinden emin olunmalıdır.

Dikkat ederseniz burada sigara çöpünü yere atmak üzerinden konuştuk; çünkü ODTÜ gibi bilim ve aydınlığın yuvası dediğimiz, bizlerin de gururla mezunu olduğu bir üniversitede bile 5-6 yaşında çocukların koşturduğu çimenler ve yemek masalarının etrafı çimlerin görünmeyeceği kadar sigara izmariti ile kaplıysa, acilen harekete geçmemiz gerekiyor demektir.

Ashlee Bakırcı-Taylor

Ashlee Bakırcı-Taylor

Ashlee Bakırcı-Taylor

Ancak bu yazıda anlattıklarımız, sigara izmaritini yere atmaktan ibaret değildir. Toplumda birçok davranış, bariz bir şekilde çevreye, diğer insanlara ve toplumun geneline zarar veriyor olmasına rağmen bazı kişilerce sürdürülmektedir. Burada bahsettiğimiz yaklaşımlar, bunların hepsini değiştirmekte araç olarak kullanılabilir. Bunlar kusursuz yöntemler değiller; ancak umursamadığınızda hiçbir şey iyiye gitmeyecek, öyle düşünün.

Ve şunu düşünün: Bunu yapan sadece Emre değil. Ayşe de yapıyor. Johnny de yapıyor. Ming yui ve Vladimir de yapıyor. Bu yazıda sadece Emre’ye odaklandık ve birkaç davranış teorisinin ufacık kısımlarından söz ettik. Ama bambaşka kültürlerden ve arka planlardan milyonlarca kişinin davranışlarını nasıl iyi yönde değiştirirsiniz? Onlara özel mesajları nasıl tasarlarsınız?

İşte burada devreye, az önce kısaca bahsettiğimiz teoriler ve benzerleri giriyor. Ayrıca bu videoda her davranışsal olasılığı ayrı bir teoriyle inceledik; ancak genellikle bu teori ve modellerden hedefinize en uygun olanı seçip, tüm olasılıkları o teori çerçevesinde değerlendirmeniz daha sağlıklı. Bu yazıda amaç sizi bu teorilerle bir nebze olsun tanıştırmaktı.