Siyonizm'in Ortaya Çıkışı ve Yahudilerin İsrail'e Göçü

Basitçe anlatmak gerekirse Siyonizm (İbr: "צִיּוֹנוּת, Tsiyyonut, sonrasında ise Zion"), Filistin bölgesinde Yahudi varlığının tekrardan sağlanmasına ve Kudüs'ün ele geçirilmesine yönelik gelişen bir ideolojidir.^[1] Tarih boyunca Yahudiler de, Hristiyanlar ve Müslümanlar gibi Filistin'in belli bölgelerini kutsal saymışlardır. Yahudilerin kutsal kitabı olan Tevrat'ta Tanrı tarafından, İsrailoğulları'nın vatanlarına geri dönmesi emri verilmiştir. Yahudiler, asırlar boyunca Talmud'dan (Yahudi medeni kanunlarını/törelerini kapsayan dini metinler) alıntılar yaparak vatan özlemlerini dile getirmişlerdir;

Ey Yeruşalim (Kudüs), seni unutursam, sağ elim kurusun. Seni anmaz, Yeruşalim'i en büyük sevincimden üstün tutmazsam, dilim damağıma yapışsın!

-Mezmurlar 137

Siyonist hareketlerinin temel felsefesi yüzlerce yıldır varlığını sürdürmekteydi ancak resmi olarak 19. yüzyılda kök salmaya başladı. O sırada Yahudiler, dünyanın her yerinde artan Anti-Semitist hareketler ile karşı karşıya kaldı. Bazı tarihçiler Yahudiler ile Avrupalılar arasında giderek gerginleşen atmosferin Siyonizm hareketlerini tetiklemiş olabileceğini iddia ediyorlar. Zulüm gören Yahudiler, anavatanlarına geri dönme ve Yahudi kültürünü yeniden canladırma fikrini desteklemeye başladı.^[2]

Siyonizm'in Ortaya Çıkmasındaki Etkenler

Daha önce de belirttiğim gibi Siyonizm hareketleri, 19. yüzyılda ortaya çıkmaya başlamış olmasına rağmen kökenleri yüzlerce yıl eskiye dayanmaktadır. Ancak, geçmişte ortaya çıkan bu akımlar milliyetçilikle ilgili değildi, daha çok dini kurtuluş çerçevesinde gerçekleşen akımlardı. Her ne kadar geçmişte ortaya çıkan bu akımların ismi "Siyonizm" olarak bilinmese de, bu dönemler Yahudilerin "Modern Siyonizm" akımını ortaya çıkarmasında önemli bir etken olmuştur. Bu dönemleri biraz daha detaylı incelemek gerekirse:

Mesihçi Akım

Yahudilikte Mesihçi Akım, Yahudi inancında, Yahudilerin uzun süredir beklediği ve gelecekte ortaya çıkacak olan bir kurtarıcı, yani Mesih inancı üzerine kurulu bir düşünce sistemidir. Bu akım, özellikle tarihsel ve teolojik bağlamda, Mesih'in gelecekte insanları kurtaracağına dair inançları içerir. Mesih, Tanrı tarafından gönderileceği düşünülen bir liderdir ve bu liderin, Yahudi halkını özgürleştireceği, barış, adalet ve refah getireceği inancı, Yahudi kutsal metinlerinde yer almaktadır. Bu akımın ortaya çıkmasındaki etkenler Yahudilerin o dönemlerde yaşadığı Babil Sürgünü, Kudüs'ün Yıkılması ve Bar Kohba İsyanı gibi olaylardır.^[3]

Hovevei Zion (Siyon Aşıkları)

Hovevei Zion, Hibbat Zion veya Siyon Aşıkları, 19. yüzyılın sonlarında, özellikle 1881'de Rus İmparatorluğu'nda meydana gelen anti-semitist pogromların, bir başka adıyla zulümlerin ardından ortaya çıkan bir Proto-Siyonist hareketti. Bu akım, Yahudi halkının anavatanı olan Filistin'e göç etmeyi ve orada yerleşimlerini kurmalarını teşvik etmeyi amaçlıyordu.

Siyon Aşıkları'nın ilk grupları 1880'lerin başında Doğu Avrupa ülkelerinde kuruldu. 1882'de, bu hareketin üyeleri tarafından Rishon LeZion adlı ilk Yahudi yerleşimi kuruldu ve 1897'de 1. Siyonist Kongresi'nin ardından, çoğu Siyon Aşıkları grubu Dünya Siyonist Örgütü'ne katıldı.^[4]

Haskala (Yahudi Aydınlanması)

Haskala (İbr:"השכלה"), 18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa'daki Yahudi toplumlarında ortaya çıkan bir kültürel ve entelektüel hareketti. Bu hareket, Avrupa Aydınlanmasının etkisi altında Yahudilerin eğitimde, sosyal hayatta ve kültürel uyumda yenilenmesini teşvik etti.

Theodor Herzl Kimdir?

Theodor Herzl (İbr: "תֵּאוֹדוֹר הֶרְצְל") ya da diğer ismiyle Binyamin Ze'ev, Yahudi yazar, gazeteci ve Modern Siyonizm’in kurucusudur. Yahudi halkının Avrupa'da yüzyıllardır yaşadığı ayrımcılık, anti-semitizm ve pogromlara karşı çözüm arayan Herzl, Yahudilerin güvenle yaşayabileceği bağımsız bir devlet kurma fikrini geliştirmiştir. Bu fikir, günümüzde İsrail Devleti'nin temelleri olan Modern Siyonizm hareketin başlangıcını oluşturur.

Theodor Herzl'ın Osmanlı İmparatorluğuyla Görüşmesi

Hem Filistin'i hem de Arjantin'i bir Yahudi devleti için olası yerler olarak bahsettiği en önemli programatik çalışması Der Judenstaat'ın Şubat 1896'da yayınlanmasından kısa bir süre sonra, tercih ettiği yer konusunda kararını verdi. Doğu Avrupa'daki Yahudilerin desteğini kazanmasının tek yolu planını Filistin için yapmasıydı. Ama Arjantin'in tersine, Filistin'de karşılaşacakları büyük bir politik sorun vardı. Filistin bölgesi Osmanlı'nın kontrolündeydi ve Osmanlı buraya olacak herhangi bir Yahudi göçünü kabullenemezdi. Sınırları dahilinde Yahudilere özerklik veya bağımsızlık vermemekte kararlıydı.

Herzl, deneyimli ve bilgili bir gazeteciydi. Osmanlı'yı en güçsüz noktasından yani finansal borçlardan vurmak ona Osmanlı'ya karşı bir avantaj kazandıracaktı. 1875'in başlarında Osmanlı İmparatorluğu, diğer ülkelerden aldığı, toplamda 200 milyon sterlini artık ödeyemeyecek duruma gelmişti. 1896 yılının baharında, Herzl'ın projesine büyük katkı sağlayan Polonyalı bir soylu ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun diplomatı olan Michael Newlinski, Osmanlı'daki meseleler hakkında birkaç uzmana danıştı. Michael Newlinski'nin önerisi; Filistin'de bağımsız bir devlet karşılığında Osmanlı'nın bütün finansal problemlerinin çözülmesiydi. Siyonistler Türklerin borcunu ödeyecekti böylelikle Osmanlı'nın Filistin üzerindeki yetkileri kısıtlandırılacaktı. Bu, Sultan'ı aşağılayıcı bir durumdan kurtarıp, dış ülkelerden tekrardan borç alabilmesini sağlayacaktı.

Herzl ve Newlinski İstanbul'a, Sultan'a planlarını anlatmak ve isteklerini dile getirmek için yola çıktı. Newlinski, trendeyken tüm endişelerine rağmen Siyonist lidere eşlik eden Vezir'in oğluyla tanıştı, Herzl'in şu ana kadar danıştığı herkesi beğenmiş ve Filistin'in tamamen Yahudilerin eline geçmesinin söz konusu olamayacağını düşünmüştü. Herzl, planındaki büyük değişikliği tartışmak için hazırdı. Bağımsız bir devlet kuramayacağını anlayan Herzl, planını buna göre şekillendirip, Yahudilerin yerleşeceği bir Filistin mandası oluşturmayı isteyecekti.

Herzl'ın başına gelebilecek en kötü şey, Newlinski'nin Sultan'la yaptığı görüşmeden döndükten sonra yaşandı. Newlinski, Herzl'ın isteklerini Sultan'a ilettiğinde Sultan'ın tepkisi çok ağır olmuştu. Siyonist liderin günlüğünde şöyle yazmaktaydı:

Ben bir parça toprak dahi olsa satamam çünkü bu topraklar bana değil milletime aittir! Milletim bu toprakları kan dökerek aldı, eğer toprakları almak istiyorlarsa tekrardan kanımızı dökeriz. Bu İmparatorluk bana değil milletime aittir, küçük bir parça bile olsa satamam. Eğer İmparatorluğum yıkılırsa Filistin'i alabilirsiniz, ancak önce cesetlerimizi çiğnemeniz gerekecek!

Herzl, Sultan'ın bu sözleriyle şoka uğramış ve salonu terk etmişti. Ancak Sultan'ın mesajları onun istikrarını ve cesaretini tamamiyle kıramadı. Padişah'ın tavrının asla değiştirilemez olduğuna inanacak kadar saf değildi. Müzakerelerin devamında, en çokta Türk yöneticilerle yapılan röportajlar, Herzl'ın politik anlamda diri kalmasını sağladı:^[6]

Eğer evime bir "red cevabı" ile ve röportaj yapmadan dönersem, bana inanan insanlar her şeyi bir rüya olarak nitelendirecektir!"

Osmanlı İmparatorluğu'nun Toprak Satımı Yapıp Yapmadığı Konusu

Osmanlı İmparatoru Sultan 2. Abdülhamid'in Yahudilere Filistin topraklarını satıp satmadığı konusunda çeşitli akademik ve tarihi kaynaklarda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı kaynaklar Filistin topraklarının doğrudan veya dolaylı olarak rüşvet karşılığı satıldığını belirtirken; bazı kaynaklar ise tam tersini göstermektedir. Bu konu hakkında henüz net bir sonuca varılamamıştır.

1. Siyonist Kongresi

Wikimedia Commons

İlk Siyonist Kongre, Theodor Herzl tarafından Siyonist amaçların uygulanmasına destek verenler için sembolik bir Parlamento olarak çağrıldı. Herzl, toplantıyı Münih'te düzenlemeyi planlamıştı, ancak yerel Yahudi karşıtlığı nedeniyle toplantıyı İsviçre'nin Basel şehrine taşıdı. Kongre, 29 Ağustos 1897 tarihinde Basel Belediye Konservatuvarı'nın konser salonunda gerçekleşti.

Bu İlk Siyonist Kongre'nin tam olarak kaç katılımcısı olduğu konusunda bazı anlaşmazlıklar olsa da, sayısını yaklaşık 17 ülkeden gelen 200 kişi olarak kabul edebiliriz. Bu katılımcıların 69'u çeşitli Siyonist toplulukların delegeleriydi ve geri kalanı bireysel davetlilerdi. Toplantıda ayrıca oy kullanmaktan kaçınması beklenen Yahudi olmayan kişiler de bulunuyordu. Kongreye 17 kadın katıldı, bazıları tek başınaydı, diğerleri ise temsilcilerle birlikte geldi. İlk Siyonist Kongre'ye kadınlar katıldı ancak oy kullanma hakları yoktu. Tam üyelik hakları, ikinci Siyonist Kongre'de kendilerine tanındı.^[7]

2. Siyonist Kongresi

1. Siyonist Kongresi'nin devamı olarak başlatılan bu kongrede Siyonist hareketlerin devam eden organizasyonu ve amaçları tartışıldı. Farklı Yahudi liderlerinin Siyonizme daha aktif bir şekilde karşı çıkmasına karşın, Herzl Kongre'ye "toplulukları fethetmek" çağrısında bulundu. Temelde bu, Siyonist hareketin dikkatini yalnızca Filistin için siyasi faaliyetlere değil, aynı zamanda Yahudi toplulukları için de çalışmaya odaklanmalarını talep etmek anlamına geliyordu. Bu kongredeyse, Filistin'in gelişimini amaçlayan bir finansal kurum olan Jewish Colonial Trust'ın kurulmasının temelleri atıldı. Ayrıca, bu kongrede, Siyonist liderlik içinde temsil talep eden bir grup Sosyalist ilk kez ortaya çıktı.

Balfour Deklarasyonu

Balfour Deklarasyonu, 2 Kasım 1917 tarihinde İngiliz Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour'un, İngiltere'nin Yahudi halkı için Filistin'de bir ulusal vatan kurulmasını desteklediğini belirten bir açıklama olan bir mektupla yapıldı. Bu mektup, İngiltere'deki Anglo-Yahudi topluluğunun liderlerinden biri olan Lionel Walter Rothschild'a gönderildi. Yazışmanın içeriği ve kesin anlamı tartışmalı olsa da, ifadeleri genel olarak hem İngiltere ile Fransa arasında yapılan gizli bir antlaşma olan Sykes-Picot Anlaşması'na hem de o dönemdeki Mısır Yüksek Komiseri Sir Henry McMahon ile Mekke Emiri olan Hüseyin bin Ali arasında gerçekleşen mektup değişimine (Hüseyin-McMahon yazışmaları) çelişkiliydi ve bu yazışmalar birbirleriyle çelişiyordu. Bu durum, Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde Filistin sorununun karmaşıklığını yansıtmaktadır.

Balfour Deklarasyonu, Londra'daki Siyonist liderler Chaim Weizmann ve Nahum Sokolow'un sürekli çabalarıyla yayınlandı, ancak Siyonistlerin beklentilerini tam olarak karşılamadı. Siyonistler, Filistin'in "tek" Yahudi ulusal yurdu olarak yeniden kurulmasını talep etmişlerdi. Ancak deklarasyon, özellikle "Filistin'deki mevcut Yahudi olmayan toplulukların sivil ve dini haklarını zedelemeyecek hiçbir şey yapılmasına izin verilmeyeceğini" belirten özel bir hüküm içeriyordu. Ancak belge, bu toplulukların siyasi veya ulusal haklarından bahsetmiyor, onlara isimleriyle atıfta bulunmuyordu. Yine de deklarasyon, Siyonistler arasında coşkulu umutlar uyandırdı ve Dünya Siyonist Organizasyonu'nun amaçlarının gerçekleşmesi gibi göründü.

Yahudilerin Filistin'e Göçü

Mayıs 1948'de İsrail bağımsızlığını ilan ettiğinde ülkede yaklaşık 600,000 Yahudi bulunuyordu. Savaşların sona erdiği yılın sonuna doğru 110,000 göçmen gelmiş, savaşta 6,000 Yahudi ölmüş ve ülkenin sınırları içinde 100,000 küsur Arap bulunuyordu. Toplam nüfus 800,000 ila 850,000 arasındaydı. Bu göçlerin sonrasında ise Arap-İsrail Savaşları başladı ve binlerce insan bu savaşlarda hayatını kaybetti.^[8]