BÜYÜKLÜK MÜ, ŞİDDET Mİ?

Doğanın bize ''ben buradayım'' dediği, yeryüzünü ve insanları şekillendiren, Atmosfer(Havaküre) ve Litosfer(taşküre) kökenli birçok olay mevcuttur. Bizler bu olaylara doğal afetler adını vermekteyiz. Bu yazımızda son zamanlarda zihnimizde hoş izler bırakmayan ve bizim yaşadığımız bu toprakların saklanamaz gerçeği olan depremin etkisinden bahsederken yaptığımız ufak hatalar üzerinde duracağız.

Türkiye’de büyük bir deprem olduğunda ''Japonya’da da aynısı oluyor, bak orası yıkılıyor mu?'' sorusuyla karşı karşıya kalıyoruz. İşte tam olarak bizim sormamız gereken soru burada gündeme gelmekte: ''Büyüklük mü, şiddet mi?''

''Kahramanmaraş depremi 7.7 şiddetindeydi'' ve ''Kahramanmaraş depremi 7.7 büyüklüğündeydi'' Sizce bu iki cümle aynı şeyi mi ifade ediyor? Eğer cevabınız evetse soruya yanlış cevap vermiş olacaksınız ve bu yazıda bu yanlışınızı düzeltmeyi hedefliyorum. Bu söylem farklılığını basit olarak deprem etkisiyle ortaya çıkan enerjiyi belirtmek için ''büyüklük'', insanlar ve çevre üzerinde bıraktığı etkiyi belirtmek için ''şiddet'' kavramlarını kullanmamız gerekir. Konuyu daha net olarak anlayabilmek için biraz açmamız gerekebilir.

İlk önce şiddet kavramını ele alalım. Depremin yeryüzünde yapılar, doğa ve insan üzerinde oluşan etkilerin bir ölçüsü olarak ele alabiliriz. Depremin şiddetini etkileyen birden fazla etken olabilir. Depremin meydana geldiği derinlik, depremin olduğu alanda yapıların dayanaklılık durumu, yerin litolojik yapısı gibi değişkenler, depremin şiddetini etkileyen unsurlardır. Depremin şiddetinden bahsederken ''Mercalli Şiddet Ölçeğini'' kullanırız. Merccali şiddet ölçeği romen rakamları ile ifade edilir. Bu ölçek, I ila XII arasında bir ölçek ile nicelendirir, I hissedilmez, XII ise tam yıkım demektir.

Mercalli Şiddet Ölçeği

I. Aletsel: Çoğu kişi tarafından, eğer elverişli şartlarda değillerse, hissedilmez.

II. Zayıf: En iyi şartlarda, genelde binaların üst katlarında, birkaç kişi tarafından hissedilir. Asılı hassas cisimler sallanabilir.

III. Çok Hafif: Kapalı mekânlarda, özellikle binaların üst katlarındaki kişiler tarafından hissedilebilir. Çoğu kişi bunun deprem olduğunun farkına varmaz. Hareketsiz otomobiller hafif sallanabilir. Geçen bir kamyonun titreşimlerine benzer. Deprem süresi tahmin edilir.

IV. Hafif: Hem kapalı mekânlarda hem dışarıda hissedilir. Gece bazı kişiler uyanır. Tabak-çanaklar, pencereler, kapılar oynar; duvarların çatırtılar gelir. Ağır bir kamyon binaya çarpmış gibi gelir. Duran otomobiller hissedilir şekilde yalpalar. Tabak, çanaklar ve pencere camları takırdar.

V. Orta : Açık havada çoğu kişi tarafından hissedilir, elverişli olmayan şartlardaki bazı kişiler hissetmeyebilir. Tabak, çanaklar ve pencere camları kırılabilir, büyük çanlar çalabilir. Evin yakınından büyük bir tren geçiyor gibi titreşimler hissedilir.

VI. Güçlü: Herkesçe hissedilir; çoğu kişi korku içindedir ve dışarı koşar, dengesiz şekilde yürür. Pencereler, tabak, çanak ve bardaklar kırılır; kitaplar raflardan düşer; bazı ağır mobilyalar oynar veya devrilir; bazı yerlerde duvardan veya tavandan alçı dökülür. Hafif yapı hasarı.

VII. Çok Güçlü: Ayakta durmak zordur; mobilyalar kırılır; iyi tasarlanmış ve inşa edilmiş yapılarda hasar ihmal edilebilir düzeydedir; alelade ama iyi yapılmış yapılarda hafif ve orta derece hasar; kötü tasarlanmış veya inşa edilmiş yapılarda önemli hasar; bazı bacalar kırılır; hareket halinde arabalardaki kişiler tarafından hissedilir.

VIII. Yıkıcı: Özel tasarlanmış yapılarda hafif hasar; alelade büyük yapılarda önemli hasar ve kısmi çökme. Kötü yapılmış yapılarda büyük hasar. Ev ve fabrika bacaları, sütunlar, abideler, duvarlar yıkılır. Kuyu suları bulanma yaşar. Sürücüler sallantı sebebiyle araç süremez hâle gelir. Ağır mobilyalar oynar.

IX. Şiddetli: Genel panik; özel tasarlanmış yapılarda önemli hasar, bu yapıların iskeletleri eğilir. Zemin sıvılaşmaya başlar. Alelade binalarda büyük hasar, kısmen çöküntü. Binalar temellerinden oynar. Eski köprü ve altyapılar hasar alır. Yeryüzünde deprem dalgaları hafifçe görülebilir.

X. Çok Şiddetli: İyi inşa edilmiş ahşap binalar yıkılır; çoğu tuğla yapı temeliyle beraber yıkılır. Nehir kıyılarında ve dik yamaçlarda ciddi heyelanlar ve su taşkınları yaşanır. Altyapılar büyük oranda hasar alır. Raylar eğrilir.

XI. Olağanüstü: Tuğla yapıların tamamına yakını çöker. Köprüler çok büyük oranda yıkılır. Yeraltı boruları ve altyapılar kullanılamaz hâle gelir. Yeryüzünde büyük çatlaklar meydana gelir. Yollar, pistler ve kaldırımlar çok büyük hasar alır. Afet bölgesinin zemininde değişiklik başlar. Yumuşak zeminlerde toprak çökmeleri ve arazi kaymaları net bir şekilde görülebilir. Deprem dalgaları yeryüzünde çıplak gözle ciddi oranda görülebilir ve yeryüzünde dalgalanmalar başlar. Raylar kullanılamaz hâle gelir. Deprem bölgesindeki zeminde sıvılaşma en üst düzeyde olur.

XII. Afetsel Tam Yıkım: Afet bölgesinin yeryüzü şekli tamamıyla değişir. Sağlam bina, altyapı, köprü, yol vb. hiçbir yapı kalmaz. Yeryüzü deniz dalgalarını andıracak şekilde dalgalanır. Ufuk ve yataylık kavramı yok olur. Hiçbir cisim yerinde kalamaz.

Depremin büyüklüğüne gelecek olursak, deprem esnasında ortaya çıkan enerjiyi belirtmek için biz b^{[1], [2]}üyüklük terimini kullanıyoruz. Depremin büyüklüğünden bahsederken 1930'larda ve 1940'larda Charles Francis Richter tarafından oluşturulan Richter Ölçeği kullanılır. Günümüzde sismologlar tarafından daha doğru sonuçlar veren Moment Magnitude Scale (MMS) gibi diğer ölçeklerle değiştirilmiştir ancak Richter Ölçeği, hala popüler bir ölçek olarak kullanılmaktadır ve depremlerin büyüklüğü hakkında genel bir fikir vermek için kullanılabilir. Depremin büyüklüğü teorik olarak sınırsız olsa da jeologlar tarafından levhaların jeolojik enerji potansiyelinin 9.5 büyüklüğünü geçmeyeceği düşünülür. Bu yüzden depremin büyüklüğünü sınıflandırırken 1 ila 10 arasında değerler vermekteyiz.

Görüldüğü gibi depremin şiddet ve büyüklüğü birbirinden farklı anlamlar taşıyan tanımlamalar olup bu terimlerin kullanım yerlerinin de farklı olması gerekmektedir. Yani depremin insan ve doğa üzerinde olan etkisinden bahsederken şiddet terimini kullanırken, ortaya çıkardığı enerji miktarından bahsederken büyüklük terimini kullanmamız doğru olacaktır.