Big Mac Endeksi Nedir? Hamburger Fiyatları, Döviz Kurunun Olması Gereken Değerini Yansıtabilir mi?

1986 yılında The Economist dergisi, para birimlerinin değerinin "olmaları gereken seviyede", yani "doğru seviyede" olup olmadığını eğlenceli ve öğretici bir şekilde göstermek adına, Big Mac Endeksi adı verilen bir gösterge geliştirdi.^[1] Bu satirik endeks, Alım Gücü Paritesi (PPP) Teorisi'ne dayalı olarak geliştirilmişti. Bu teori, iki ülkenin para birimleri arasındaki döviz kuru oranının, spesifik bir ürünün (veya ürün sepetinin) fiyatının uzun vadede iki ülkede eşitleneceği bir değere yakınsayacağını öngören bir teoridir. The Economist, bu spesifik ürün olarak, McDonalds'ın uluslararası popüleriteye sahip uluslararası piyasada kendine yer bulan hamburgeri Big Mac'i seçmişti.

Aslında "burger-ekonomisi" veya "hamburger ekonomisi" olarak bilinen bu yaklaşım, döviz kurlarındaki uyumsuzlukları ölçen gerçek bir araç olarak tasarlanmamıştı; sadece Döviz Kuru Teorisi'ni anlatmanın kolay ve eğlenceli bir yolu olarak düşünülmüştü. Ancak Big Mac Endeksi, aradan geçen yıllar içinde küresel bir standart hâline geldi, bir dizi ekonomi ders kitabında kendine yer buldu ve onlarca akademik araştırmanın konusu oldu.

• Big Mac Endeksi'ni incelemek için buraya tıklayınız.

Big Mac Endeksi Nasıl Çalışır?

Günümüzde kullanılan iki adet Big Mac Endeksi bulunmaktadır. Bunlar birbirine çok yakın endekslerdir ve birini anladığınızda diğerini anlamanız da çok kolay olacaktır. Öncelikle, orijinal Big Mac Endeksi olan "Ham Big Mac Endeksi" (İng: "Raw Big Mac Index") ile başlayalım.

Ham Endeks

Yukarıda da bahsettiğimiz üzere Big Mac Endeksi, "alım gücü paritesi" adı verilen bir parametreye dayanır. Alım gücü paritesi, döviz kurunun spesifik değerlerinin, o para birimiyle satın alınabilecek ürünlerin değerine göre belirlendiği fikrine dayanır. Yani Big Mac gibi bir ürünün farklı ülkelerdeki fiyatları, o ülkelerin para birimlerinin gerçek değerinin ne olması gerektiğine dair bir fikir verebilir.

Örneğin Amerika Birleşik Devletleri'nde 5 dolar olan Big Mac, Çin'de 20 Yuan ise, aralarında 4 kat bir fark var demektir. Dikkat edebileceğiniz gibi bu endekste fiyatlar, kur çevrimi yapılmaksızın, direkt olarak oranlanmaktadır. Sonrasında bu kur çevrimsiz Big Mac fiyat oranını, gerçek döviz kuruyla kıyaslayarak, spesifik bir para biriminin olması gerekenden pahalı mı ucuz mu olduğunu kestirebilirsiniz.

Örneğin 1 dolar eğer ki Big Mac Endeksi'nin imâ ettiği üzere 4 Yuan olması gerekirken, 6.4 Yuan ise, yani Big Mac fiyatlarındaki 4 katlık farkın aksine, Amerikan Doları, Yuan'dan 6.4 kat pahalıysa, doların o anki kur değerinin olması gerekenden daha yüksek olduğu (bu örnekte %38 daha yüksek olduğu), yani doların hak etmediği bir değere (İng: "overvalued") sahip olduğu söylenebilir. Benzer şekilde, Yuan'ın hak ettiğinden düşük bir değere (İng: "undervalued") sahip olduğu sonucuna varılabilir.

Big Mac fiyatlarını, herhangi bir kur işleminden geçirmeksizin, direkt olarak döviz kuruyla kıyaslayan bu endekse Ham Big Mac Endeksi (veya kısaca ham endeks) adı verilir.

GSYH Ayarlı Endeks

İlk başta geliştirilen ham endeks, fakir ülkelerde hamburger fiyatlarının zengin ülkelere göre oranla doğal olarak bir miktar daha ucuz olması gerektiği ileri sürülerek eleştirilmiştir. Çünkü fakir ülkelerde genelde işgücü de daha ucuzdur ve bu sayede ürünler daha ucuza üretilip satılabilir. Çünkü alım gücü paritesi, uzun vadede Çin gibi bir ülke zenginleştikçe kur oranının hangi değere yakınsaması gerektiğine dair bir fikir verse de, günümüzdeki denge değeri hakkında pek bir bilgi veremez.

Bunun yerine, ürün fiyatları ile kişi başına düşen Gayrı Safi Yurtiçi Hasıla ("GSYH" veya İngilizcesi olan "Gross Domestic Product" sözcüklerinin kısaltması olan "GDP") değerine göre oranlanmış bir endeks, bir para biriminin şu anki değeri hakkında daha fazla bilgi verebilir.

İşte bu eleştiriyi ekarte etmek ve sözü edilen sorunu çözmek için, GSYH-ayarlı Big Mac Endeksi denen daha gelişmiş bir endeks türetilmiştir. Bu endekste işçi maliyeti ile göç ve ticaret önündeki bariyerler gibi faktörler de dikkate katılarak, alım gücü paritesinin altını oyan faktörler de gözetilmiştir. Böylece 1 Big Mac'in o ülkedeki gerçek değeri yerine, kişi başına düşen GSYH değeri dikkate alındığında o Big Mac'in değerinin ne olması gerektiği hesaplanır. Sonrasında bu ülkeler arasındaki Big Mac'in "adil değeri" ile o ülkelerin para birimleri arasındaki kur farkı kıyaslanır.

Örneğin, eğer Big Mac'in fiyatı ABD'de 4 dolar, Çin'de 8 dolar ise (yani arada 2 kat fark ise); ancak ABD'de Big Mac 5 dolara, Çin'de 7 dolara satılıyorsa (yani arada 1.4 kat fark varsa), Çin'in para birimi olan Yuan, Amerikan Doları'na göre hak ettiğinden %30 daha ucuz (İng: "undervalued") demektir. Benzer şekilde, Amerikan Doları'nın Yuan'a karşı hak ettiğinden %30 daha pahalı olduğu da söylenebilir.

Türkiye Örneği

Daha anlaşılır olması adına, Haziran 2022'ye ait verilerle Big Mac Endeksi'ni Türkiye için inceleyelim. İki endeks türüne ayrı ayrı bakalım.

Ham Endeks

Haziran 2022 itibariyle Türkiye'de bir Big Mac'in fiyatı ₺47'dir. ABD'de ise $5.15'dır. Bu sayıların ima ettiği kur oranı 9.13'tür ($47/5.15=9.13$). Ancak dolar/TL kuru, Haziran 2022'de 17.57 olarak ölçülmüştür. Yani Türk Lirası'na ABD dolarına karşı biçilen değer, Big Mac Endeksi'ne göre olması gereken miktarın %48 altındadır. Bir diğer deyişle, dolar/TL kuru 17.57 değil, ham endeksin öngördüğü üzere, 9.13 olmalıdır.

GSYH Ayarlı Endeks

Ama elbette, yukarıda da izah ettiğimiz üzere, Türkiye gibi fakir ülkelerde işçi gücü de ABD gibi zengin ülkelere göre daha ucuzdur. Ayrıca iki ülkedeki alım güçleri arasında dikkate değer bir fark vardır. Dolayısıyla bu farkları da gözetmek gerekmektedir. Bu nedenle, GSYH Ayarlı Big Mac Endeksi'ni kullanabiliriz.

Buna göre Big Mac, Türkiye'de Haziran 2022 kuruna göre 2.68 dolara satılmaktadır (bu sayı, Big Mac fiyatının ortalama kura bölümüyle bulunmaktadır). ABD'de ise aynı hamburgerin fiyatı, yukarıda da verdiğimiz üzere, 5.15 dolardır. Yani Big Mac, Türkiye'de %48 daha ucuzdur.

Ancak ülkelerin kişi başına düşen GSYH değerleri arasındaki devasa farkı da gözetecek olursak, Big Mac'in aslında %48 değil de, daha ziyade %22.9 daha ucuz olmasını beklerdik. Yani kişi başına düşen GSYH arasındaki fark, fiyatlar arasındaki uçurumun bir kısmını izah edebilmektedir.

Tüm bunları gözeterek yeniden hesapladığımızda, ABD dolarına karşı Türk Lirası'na biçilen değerin, GSYH Ayarlı Big Mac Endeksi'ne göre olması gereken miktarın %32.6 altında olduğu görülecektir. Bir diğer deyişle, dolar/TL kuru, Haziran 2022'de ölçüldüğü üzere 17.57 değil, daha ziyade 11.84 seviyesinde olmalıdır.

The Economist

Yukarıda hesapladığımız fark, Türk Lirası'nın ABD doları karşısında, diğer faktörler ışığında hak ettiğinden %32 daha değersiz konumda olduğuna işaret etmektedir. Bunu yorumlamanın bir yolu da Türk ekonomisi denge hâline ulaşacak olsa, TRY/USD kurunun 11.84'e yakınsayacağını söylemektir. Elbette, ülkelerin para politikaları, uluslararası ticaret dinamikleri ve siyasal atmosfer sebebiyle serbest piyasa ekonomisinde kur değerleri de durmaksızın değişmektedir ve denge hâlinden uzaklaşılmaktadır.

Big Mac Endeksinin Kısıtları ve Eleştiriler

The Economist'in de belirttiği üzere, Big Mac Endeksi hiçbir zaman gerçek bir ekonomik gösterge olarak planlanmamıştır; ancak kültürel bir mem olarak, nihayetinde gerçek bir ekonomik göstergeymiş gibi kullanılmaya başlanmıştır.^{[2], [3]} Bu durum, söz konusu endeksin bilimsel olarak sorgulanması ihtiyacını doğurmuştur.

Her şeyden önce Big Mac Endeksi, coğrafi olarak sınırlı bir endekstir; çünkü McDonald's firması bütün ülkelerde hizmet vermemektedir. Örneğin Afrika'da McDonald's sadece Fas, Mısır ve Güney Afrika'da bulunmaktadır; buna karşılık KFC çok daha yaygındır ve bu nedenle Afrika'ya özel bir KFC Endeksi üretilmiştir.^[4]

Ayrıca McDonald's, birçok ülkede o kadar da ucuz bir opsiyon değildir; yerel restoranlar birçok durumda zincir fast food lokantalarından çok daha ucuz olabilmektedir. Bunun güzel bir örneği Hindistan'dır: Hindistan'da Big Mac, görece pahalı bir yiyecek olduğu için, ABD'deki gibi bir Big Mac tüketimi görülmemektedir. Dolayısıyla McDonald's gibi bir fast food restoranı bir endeks olarak kullanılacaksa; bu tür restoranlarda yemek yemenin sosyal olarak nasıl yargılandığı, yapılan satışların ne kadarının o ülkenin yerlilerine ne kadarının o ülkeyi ziyaret eden Amerikalılar gibi yabancılara yapıldığı, yabancı firmalara uygulanan yerel vergiler arasındaki farklar, rekabet seviyeleri ve seçilen ürünlerdeki ithalat vergileri gibi ek vergilendirmeler de gözetilmelidir. Ayrıca Big Mac'in fiyatını belirleyen unsurların hepsi alım gücü paritesini eşit miktarda etkilemeyebilir.

Bununla birlikte McDonald's, Big Mac'in fiyatını yerel anlamda ciddi miktarda etkileyebilecek kadar farklı ticari stratejiler kullanmaktadır. Örneğin bir Big Mac'in fiyatı, yerel üretim ve teslimat maliyetinin, reklam maliyetinin (ki sırf bu kalem bile ülkeler arasında müthiş bir farklılık gösterecektir) ve en önemlisi yerel pazarın kapasitesinin bir yansıması olacaktır. Bunların her biri ülkeden ülkeye oldukça farklıdır; ancak bu kalemlerin hepsi, para birimlerinin göreli değerlerinin bir yansıması olmak zorunda değildir.

Bazı pazarlarda, yüksek hacimli ve düşük marjlı bir yaklaşım, kârı maksimize etmek için en mantıklıyken, diğerlerinde daha yüksek bir marj daha fazla kâr sağlayacaktır. Böylece nispi fiyatlar, para birimi değerlerinden daha fazlasını yansıtır. Örneğin, bir hamburgerin fiyatı Fransa'da 1 €, Belçika'da 1,50 €'dur; ancak genel olarak, her iki ülkedeki McDonald's restoranlarının maliyeti aşağı yukarı aynıdır.^[5] Üstelik bir Big Mac'in fiyatı, aynı ülkenin farklı bölgeleri arasında bile büyük farklılıklar gösterebilir: Örneğin, New York'ta satılan bir Big Mac, kırsal bir bölgede bulunan bir McDonald's'ta satılandan daha pahalıdır.^[6] Diğer bir örnek, Moskova'nın dünyanın en pahalı şehri olmasına rağmen, Rusya'nın (Ukrayna savaşı öncesinde) Big Mac'in en ucuz olduğu yerlerden biri olmasıdır.^{[7], [8]}

Bir diğer problem, Big Mac içeriğinin, ağırlığının, besin değerlerinin ve ortalama büyüklüğünün ülkeden ülkeye değişmesidir. Örneğin Hindistan'daki McDonald'slarda biftek burger satılmamaktadır; bunun yerine Tavuk Maharaja Mac diye ayrı bir ürün satılmaktadır. Tamamen biftek içerikli Big Mac'ler arasında da ciddi farklar bulunmaktadır: Örneğin Avustralya'daki Big Mac'in kalori değeri Kanada'dakinden %22 azdır; aynı hamburger, Meksika'dakinden %8 hafiftir.

Sonuç

Sonuç olarak Big Mac Endeksi, ekonomik parametrelerin en kalitelisi ve önemlisi olma iddiası taşımayan, eğlence ve eğitim amaçlı oluşturulmuş ama sonradan değer kazanmış bir parametredir. Fazla ciddiye alınması ve üzerine karmaşık ekonomik tezler inşa edilmesi tehlikeli olabilir; fakat ekonomistler, bir ülkedeki alım gücünün gerçek dünya verilerine dayalı bir göstergesi olarak Big Mac Endeksi'ni kullanışlı bulmaktadırlar.^[9]

Düzeltmeler: Bu yazının önceki bir versiyonunda Gayrı Safi Yurtiçi Hasıla terimi, sehven Gayrı Safi Milli Hasıla olarak yazılmıştı. Düzeltme için Ömer Faruk Civan'a teşekkür ederiz.