Basit Harmonik Hareket Nedir? Matematiksel Olarak Nasıl Formülize Edilmektedir?

Basit Harmonik Hareket (BHH), fizikte ve mekanikte sıklıkla karşılaşılan ve denge konumundan uzaklaşan bir cismin, bu konuma doğru bir geri getirme kuvveti etkisi altında yaptığı periyodik hareket türüdür. Yay veya sarkaç gibi sistemlerde gözlemlenen bu hareket, bir denge noktasına göre periyodik bir salınım olarak da tanımlanabilmektedir.

Bu hareketin temel özelliği, cismin denge konumuna olan uzaklığıyla doğru orantılı büyüklükte bir "geri getirme" kuvvetine maruz kalmasıdır. Basit harmonik hareket, mekanik sistemlerin doğasını anlamak ve bu sistemleri modellemek açısından önemlidir. Bu makalede, basit harmonik hareketin teorik temelleri ve deneysel uygulamaları ele alınacaktır.

Hooke Yasası ve Basit Harmonik Hareket ile İlişkisi

Basit harmonik harekette geri çağırıcı kuvvet yer değiştirme ile doğru orantılıdır ve parçacık denge konumuna geri çekilmektedir. Bu tür bir hareketin en yaygın örneklerinden biri, bir ucuna kütle bağlanmış bir yay sisteminde gözlemlenmektedir. Bir yaylı sistemde yay, Hooke Yasası'na uymaktadır ve $F=-kx$ formülüyle tanımlanan bir geri çağırıcı kuvvet uygulamaktadır. Burada $F$ geri çağrıcı kuvveti, $k$ yay sabitini ve $x$ kütlenin denge noktasından olan yer değiştirmesini temsil etmektedir. Sistemin denge konumunda olduğu durum, net kuvvetin sıfır olduğu bir pozisyondur. Dolayısıyla, kütle hareketsiz kalmaktadır. Ancak, denge konumundan bir miktar kaydırıldığında geri çağırıcı elastik kuvvet kütleyi yeniden denge pozisyonuna geri getirmeye çalışmaktadır.

Bu hareket, sabit bir rezonans frekansı ile karakterize edilen periyodik bir salınımdır ve sistemin enerji kaybetmediği varsayıldığında sonsuz bir süre devam edebilmektedir. İvme, denge konumuna olan yer değiştirmeyle orantılıdır ve parçacığın maksimum yer değiştirme noktalarında ivme maksimum değerine ulaşırken, denge konumunda sıfıra inmektedir. Sistemin bu özellikleri, basit harmonik hareketin matematiksel olarak da sinüzoidal bir hareket formunda ifade edilmesine olanak tanımaktadır.

Eğer sistem ideal koşullarda olursa, yani enerji kaybı olmazsa bu hareket yukarıda da belirttiğimiz üzere sürekli ve periyodik olarak devam etmektedir. Ancak çoğu gerçek sistemde enerji kaybı (örneğin sürtünme veya hava direnci) nedeniyle salınımlar zamanla küçülmekte ve bu da sönümlü salınım ile sonuçlanmaktadır. Sönümlü sistemlerde, geri çağırma kuvvetine ek olarak hızla orantılı bir sönüm kuvveti de etkili olmaktadır. Bu kuvvet, sistemin enerjisini zamanla azaltarak hareketi durdurmaktadır.^[1]

Byjus

Basit Harmonik Hareketin Matematiksel Temelleri ve İspatları

Newton'un ikinci yasasına göre net kuvvet, kütle ile ivmenin çarpımına eşittir. Bu da şu şekilde ifade edilebilmektedir:

$F_{\text{net}}=m\frac{d^{2}x}{d{t}^2}$

Bu diferansiyel denklem, sabit katsayılı ikinci dereceden bir diferansiyel denklemdir. Bu denklemi yeniden düzenlenerek şu denklem elde edilebilmektedir:

$\frac{d^{2}x}{d{t}^2}+\frac{k}{m}x=0$

Böylelikle söz konusu denklemin genel çözümü sinüzoidal fonksiyonlarla ifade edilebilmektedir:

$x(t)=A\cos (\omega t+\varphi )$

Burada 𝐴 hareketin genliği, 𝜔 açısal frekansı ve 𝜙 faz sabitidir. Açısal frekans 𝜔, yay sabiti 𝑘 ve kütle 𝑚 cinsindense şu şekilde tanımlanmaktadır:

$\omega =\sqrt{\frac{k}{m}}$

Başlangıç Koşulları ve Çözüme Götüren İspatlar

Bu denklemin genel çözümünün daha iyi anlaşılması için başlangıç koşulları üzerinde durulmalıdır. Sistemin başlangıçta $($$t=0)$ konumu $x_0$ ve hızı $v_0$ ile tanımlanmaktadır. Bu başlangıç koşullarını kullanılarak sabitleri bulunabilmektedir. Başlangıç konumunu $(t=0)$ kullandığımızda $x_0$ şunu vermektedir:

$x(0)=A\cos (\varphi )=x_0$

Benzer şekilde, hız denklemi $v(t)=\frac{dx}{dt}$, türev alınarak elde edilebilmektedir:

$v(t)=-A\omega \sin (\omega t+\varphi )$

Başlangıçta, $(t=0)$ için şu yazılabilir:

$v(0)=-A\omega \sin (\varphi )=v_0$

Bu iki denklem, 𝐴 ve 𝜙 sabitlerinin başlangıç koşullarıyla bağlantılı olduğunu göstermektedir. Genlik 𝐴 ve faz sabiti 𝜙 şu şekilde ifade edilmektedir:

$A=\sqrt{x_0^2+{\left(\frac{v_0}{\omega }\right)}^2},\tan (\varphi )=\frac{v_0}{\omega x_0}$

Frekans ve Periyot

Basit harmonik hareketin en dikkat çekici özelliklerinden biri, periyot ve frekansın genlikten bağımsız olmasıdır. Hareketin frekansı $f$ ve periyodu $T$ açısal frekans 𝜔 ile ilişkilidir. Frekans şu şekilde ifade edilmektedir:

$f=\frac{1}{2\pi }\sqrt{\frac{k}{m}}$

Periyot ise frekansın tersi olarak ifade edilmektedir:

Agora Bilim Pazarı

Benim Adım: Marie Curie - Sözünü Tutmanın Önemi

Marie Curie, Nobel Ödülü’nü alan ilk kadın bilim insanıdır.
Onun yaşadığı dönemde kadınlar günümüzdeki gibi özgür değillerdi. Bu nedenle bilimsel
çalışmalarını yaparken birçok zorlukla karşılaştı.
Buna karşın eşi Pierre Curie’ye pes etmemeye dair söz vermişti. Eşinin ölümünden sonra
sözünü tutarak insanlık adına çok faydalı buluşlara imza attı.
Nobel Ödülü’nü iki kez alan bilim insanı olarak da tarihe geçti.

Bilgiler ve Uyarılar:

1. Bu ürün sipariş alındıktan 1-3 gün içinde postalanacaktır.
2. Bu eserler, okuma-yazma bilen 5-8 yaş grubuna uygundur.
3. Lütfen sipariş vermeden önce iade ve ürün değişikliği ile ilgili bilgilendirmemizi okuyunuz.
4. Bu kampanya, Panama Yayıncılık tarafından Evrim Ağacı okurlarına sunulan fırsatlardan birisidir.

Devamını Göster

₺120.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

$T=\frac{2\pi }{\omega }=2\pi \sqrt{\frac{m}{k}}$

Bu sonuçlar, sistemin genlikten bağımsız olarak sabit bir periyot ve frekansa sahip olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, basit harmonik hareket izokronik bir harekettir yani hareketin periyodu, genlikten ve başlangıç koşullarından bağımsızdır.

Hız ve İvme Denklemleri

Hareketin hız ve ivme denklemleri, yer değiştirme denkleminin türevleri alınarak elde edilmektedir. Hız 𝑣(𝑡) konumun zamana göre türevi alınarak bulunur:

$v(t)=\frac{dx}{dt}=-A\omega \sin (\omega t+\varphi )$

Hızın maksimum değeri, $\sin (\omega t+\varphi )=1$olduğunda elde edilir ve şu şekilde ifade edilmektedir:

$v_{\text{max}}=A\omega$

İvme denklemi ise, hızın zamana göre türevi alınarak elde edilmektedir:

$a(t)=\frac{d^{2}x}{d{t}^2}=-A{\omega }^2\cos (\omega t+\varphi )$

İvmenin maksimum değeri, $cos(\omega t+\varphi )=1$olduğunda şu şekilde ifade edilmektedir:

$a_{\text{max}}=A{\omega }^2$

Faz Uzayında Basit Harmonik Hareket

Faz uzayı, bir sistemin dinamik durumunu, konum ve hız (momentum) ilişkisini aynı anda gösteren bir düzlemdir. Faz uzayı, basit harmonik hareketin analizinde önemlidir, çünkü bir sistemin bütün enerji durumlarını tek bir grafikte görselleştirmektedir. Basir harmonik hareket için, faz uzayındaki eksenler şu şekildedir:

1. Yatay eksen 𝑥(𝑡), yer değiştirmeyi temsil etmektedir.
2. Dikey eksen 𝑝(𝑡)=𝑚𝑣(𝑡), momentumu temsil etmektedir.

Bu durumda, faz uzayı denklemi şu şekilde tanımlanmaktadır:

$p(t)=-mA\omega \sin (\omega t+\varphi )$

Basit harmonik harekette faz uzayındaki hareket kapalı bir elips oluşturmaktadır. Elipsin büyüklüğü, sistemin toplam enerjisi ile orantılıdır. Toplam enerji, kinetik ve potansiyel enerjinin toplamıdır ve şu şekilde ifade edilmektedir:

$E=\frac{1}{2}k{x}^2+\frac{1}{2}m{v}^2$

Sönümlü Sistemlerde Faz Uzayı

Gerçek dünyada, çoğu sistem enerji kaybına uğrarmakta ve bu durumda faz uzayındaki hareket daha karmaşık bir yapıya bürünmektedir. Sönümlü hareketlerde, sistemdeki enerji kaybı zamanla artmakta ve bu durum faz uzayında bir spiral oluşturmaktadır. Sönüm kuvveti, genellikle hızla orantılıdır ve şu şekilde ifade edilmektedir:

$F_{\text{so¨nu¨mlenme}}=-bv$

Bu sönüm kuvveti, sistemin enerjisini azaltır ve faz uzayında elipsler daralarak bir spiral şekli oluşturmaktadır. Bu spiralin merkezine yaklaştıkça enerji kaybı arttığı için hareket zamanla durmaktadır. Sönümlü hareketin faz uzayındaki formülü, hız ile orantılı sönüm katsayısı 𝑏’yi de içermektedir:

$m\frac{d^{2}x}{d{t}^2}+b\frac{dx}{dt}+kx=0$

Bu diferansiyel denklemin çözümü, sönümlü sistemlerde faz uzayının spiral yapısına karşılık gelmektedir. Enerji kaybı olmayan sistemlerde kapalı bir elips olan faz uzayı, sönümlü sistemlerde spiral hale gelmekte ve bu spiral, sistemin durmasına kadar daralmaktadır.^[2]

Basit Harmonik Hareket Uygulamaları

Basit bir sarkaç, klasik bir basit harmonik hareket uygulamasıdır. Sarkacın ağırlığı, yerçekimi kuvveti tarafından aşağı doğru çekilirken ip üzerindeki gerilme kuvveti hareket boyunca yönünü değiştirmektedir. Bu sistem, küçük açılar için basit harmonik harekete yakınsayan bir hareket göstermektedir. Sarkaç hareketinin periyodu 𝑇, uzunluk 𝐿 ve yerçekimi ivmesi 𝑔 ile şu şekilde ifade edilmektedir:

$T=2\pi \sqrt{\frac{L}{g}}$

WebAssign

Basit harmonik hareket, sadece mekanik sistemlerde değil elektrik devrelerinde de görülmektedir. Özellikle bir indüktör ve bir kapasitör içeren RLC devreleri basit harmonik hareketin elektriksel bir karşılığıdır. İndüktans 𝐿, kapasitans 𝐶, ve devre içindeki direnç 𝑅 ile sistemdeki osilasyonlar şu şekilde tanımlanabilmektedir:

$\frac{d^{2}q}{d{t}^2}+\frac{R}{L}\frac{dq}{dt}+\frac{1}{LC}q=0$

Basit Harmonik Hareketin Günlük Hayattaki Örnekleri

Basit harmonik hareketin bazı uygulamaları, günlük hayatta da karşımıza çıkmaktadır:

• Otomobil Süspansiyonları: Otomobillerde kullanılan süspansiyon sistemleri, aracın sarsıntıları absorbe etmek için yay ve amortisörlerden oluşur. Yaylar, yoldan gelen darbeleri emer ve kütleyi denge konumuna geri döndürmeye çalışmaktadır. Süspansiyon sistemi, basit harmonik harekete benzer şekilde çalışarak yolculuk sırasında konfor sağlamaktadır.
• Yaylı Saatler: Yaylı mekanizmalar, eski tip saatlerde zamanı ölçmek için kullanılmaktadır. Yayın salınım hareketi, zaman ölçümü için sabit bir periyot oluşturmaktadır. Bu tür sistemlerde yay ve dişliler kullanılarak periyodik hareketten yararlanılmaktadır.
• Sarkaçlı Saatler: Tarihsel olarak en bilinen BHH örneklerinden biri sarkaçlı saatlerdir. Saat mekanizmasının bir parçası olan sarkaç, sabit bir periyot ile ileri geri salınarak zaman ölçümünde kullanılmaktadır. Bu periyot, yalnızca sarkaç uzunluğuna ve yerçekimi ivmesine bağlıdır; dolayısıyla saatlerde bu özellikten faydalanılmaktadır.

Wooden Street

• Oyun Parklarındaki Salıncaklar: Oyun parklarındaki salıncaklar, sarkaç hareketinin günlük hayattaki bir başka örneğidir. Salıncaklar ileri geri hareket ederek basit harmonik harekete benzer bir salınım yapmaktadır. Hareket sırasında yerçekimi kuvveti, geri çağırıcı kuvvet olarak işlev görür ve salıncağı denge konumuna geri döndürmeye çalışır.
• Telli Çalgılar: Gitar, keman gibi telli çalgılarda tellerin titreşimleri BHH ile modellenebilmektedir. Tel çekilip bırakıldığında, geri çağırıcı kuvvet (telin gerginliği) teli denge konumuna geri getirmekte ve bu da bir ses dalgası oluşturmaktadır. Tellerin frekansı telin uzunluğuna, gerginliğine ve kütlesine bağlıdır.
• Davul Zarı: Bir davulun zarı, üzerine vurulduğunda titreşimler üretmektedir. Bu titreşimler, zarın gerilimine ve büyüklüğüne bağlı olarak belirli frekanslarda gerçekleşmektedir. Davulun titreşimleri, basit harmonik hareketin özelliklerine benzer şekilde periyodik olarak tekrarlanır ve bu da farklı tonlar üretmektedir.
• Kristal Yapılar: Kristallerde, atomlar sabit noktalara bağlı olarak titreşim yapmaktadırlar. Bu titreşimler, kristalin ısıl iletkenliği ve optik özelliklerini etkilemektedir. Bu atomik titreşimler, BHH'nin mikroskobik düzeydeki bir uygulamasıdır.
• Kimyasal Bağlar: Moleküller, kimyasal bağlar etrafında titreşim yapmaktadır. Bu titreşimler, molekülün enerji seviyelerini belirler ve kimyasal tepkimelerde önemli rol oynamaktadır. BHH, bu titreşimlerin frekanslarını ve enerjilerini tahmin etmek için kullanılmaktadır.

Quizizz

• Köprüler ve Binalar: İnşaat mühendisliğinde, köprüler ve binaların rezonansa girmesini önlemek için titreşim kontrol sistemleri kullanılmaktadır. Rüzgâr veya deprem gibi dış etkenler, yapıyı doğal frekansında zorladığında rezonans oluşabilmekte ve bu da yapının çökmesine neden olabilmektedir. Bu nedenle rezonans frekansları belirlenip bu frekanslardan kaçınılmaktadır.
• Makine Titreşimleri: Endüstriyel makineler çalışırken titreşimler üretmektedir. Bu titreşimler belirli frekanslarda rezonans yapabilmekte ve makinelerde hasar oluşturabilmektedir. Titreşim kontrol sistemleri kullanılarak makinelerin titreşimleri kontrol edilir ve rezonans frekanslarının etkisi azaltılmaktadır.^[3]

Sonuç

Basit harmonik hareketin hem küçük ölçekli sistemlerde (moleküler titreşimler gibi) hem de büyük ölçekli yapısal sistemlerde (binaların ve köprülerin rezonans davranışları gibi) önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Bu hareketin izokronik yapısı, enerji dönüşümleri ve frekans-periyot ilişkisi gibi özellikleri hem bilimsel hem de mühendislik uygulamaları için büyük bir öneme sahiptir. Ayrıca basit harmonik hareketin periyodik hareketlerdeki rolü ve rezonans gibi kavramlarla ilişkisi yapı güvenliğinden müzik aletlerine kadar çok sayıda alanda kullanılmaktadır.

Sonuç olarak basit harmonik hareket hem teorik temelleri hem de pratik uygulamalarıyla fiziksel dünyayı anlamamıza katkı sağlayan kritik bir harekettir. Bu hareketin derinlemesine anlaşılması, bilim ve mühendislik alanlarında daha verimli ve güvenli sistemler tasarlamamıza olanak tanımaktadır.