Balın İzinde: İnsan ve Balkılavuzu Kuşu Arasındaki Evrimsel Ortaklık

Biz insanlar, teknolojik ilerlemeler ve şehirleşmenin getirdiği yaşam biçimleriyle doğadan uzaklaşmış gibi görünsek de aslında doğayla olan bağlarımızı hiçbir zaman tamamen koparamayız. Zira varlığımızın temeli, bizi kuşatan doğal dünyaya dayanmaktadır. Modern yaşamın karmaşası içinde bu bağı göz ardı ediyor olabiliriz ancak unutmamak gerekir ki insanlık ve doğa arasında pek çok simbiyotik ilişki mevcuttur.

Örneğin insan mikrobiyotası, yani vücudumuzda yaşayan mikroorganizmaların oluşturduğu topluluk, bu tür bir simbiyozun çarpıcı bir örneğidir. Bu mikroorganizmalar özellikle bağırsaklarımızda; fakat aynı zamanda cildimizde, ağızda, solunum yollarında ve diğer pek çok bölgede bulunur. Mikrobiyotanın büyük bölümü, sağlığımız için kritik işlevler üstlenir. İnsanların simbiyotik ilişkilerinin en dikkat çekici örneklerinden biri ise bazı yerel toplulukların bal bulma sürecinde balkılavuzu kuşlarıyla kurduğu iş birliğidir.

Özellikle Afrika'nın belirli bölgelerinde, insanlar bal tüketebilmek için bal arılarının yuvalarını bulma konusunda "balkılavuzu" olarak bilinen kuş türünden destek alır. Bu yazıda insanların bal ile olan bağlantısına ve bu süreçte önemli bir rol oynayan bir kuş türü ile kurdukları etkileyici simbiyotik ilişkiye daha yakından bakacağız. Ayrıca bu ilişkinin nasıl ortaya çıkmış olabileceğini keşfetmeye çalışacağız. Haydi başlayalım!

Doğadaki İlişkiler

"Simbiyoz" ya da "ortakyaşamlılık", iki farklı türün bir organizma gibi birbirlerine yardım ederek bir arada yaşamalarını ifade eder. Doğada ilişkiler genel olarak dört tipe ayrılır: Mutualizm, kommensalizm, parazitizm ve amensalizm.^[1] Bazı kaynaklarda ise simbiyoz, mutualizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Her iki tarafın da fayda sağladığı ilişkiler mutualistik ilişkiler olarak adlandırılır. Bu bağlamda, yazımızda ele alınan balkılavuzu ve insanlar arasındaki ilişki, mutualistik bir ilişkidir. Benzer bir örnek, arılar ve çiçekler arasındaki ilişkidir. Arılar çiçeklerden nektar toplarken, aynı zamanda çiçeklerin tozlaşmasına yardımcı olur.

Kommensalizm ise bir canlının fayda sağladığı, diğerinin ise ne fayda ne de zarar gördüğü bir ilişki türüdür. Örneğin ağaç kurbağası, bir ağacın yapraklarının sunduğu korumadan yararlanırken ağaç bundan herhangi bir etki görmez. Parazitizm, bir canlının diğer bir canlıya zarar vererek ondan beslenmesi ve hayatını sürdürmesi durumudur. Bu ilişkide parazit fayda sağlarken ev sahibi zarar görür. İnsanlarda bağırsak solucanları buna iyi bir örnektir.

Amensalizmde ise bir canlı diğerine zarar verirken kendisi bu durumdan etkilenmez. Örneğin büyük bir ağacın gölgesinde büyümeye çalışan küçük bitkiler, yeterince ışık alamadığı için gelişemez. Büyük ağaç bu durumdan ne fayda ne de zarar görür.

Balın Diyetimizdeki Tarihi

Bal insanlık tarihinin tatlı menüsünde yer alan en eski gıda maddelerinden biridir.^[2] Orangutanlar ve şempanzelerin arı kovanlarına çubuklar sokarak bal çıkardığı ve buna ek olarak arı larvalarını tüketerek tatlılarına protein de eklediği bilinir. Bu davranış, balın yalnızca insanlara özgü bir gıda olmadığını gösterir. Şempanzelerin bu alışkanlıkları, balın insanlarla şempanzelerin ortak atalarından bu yana diyetimizin bir parçası olabileceğini düşündürmektedir. Ancak bu yalnızca bir varsayımdır; Paleolitik Dönem’den önce bal tüketimine dair somut bir kanıt bulunmamaktadır.

Bununla birlikte, 25 bin yıl öncesine tarihlenen İspanya’daki Altamira Mağarası’nın duvar resimlerinde arılar, bal petekleri ve bal toplamak için kullanılan araçların tasvir edildiği görülmüştür. Bu, balın antik insanlar için de önemli bir besin kaynağı olduğunu destekleyen bir başka ipucudur. Benzer şekilde, Paleolitik Dönem’den kalma, bal toplama sahnelerini betimleyen mağara resimlerine dünyanın farklı bölgelerinde rastlanmıştır; ancak bu tür tasvirlerin en yaygın örnekleri Afrika’da bulunur.

Valencia International

Afrika’daki bazı avcı-toplayıcı topluluklar, balın hayatta kalmalarındaki önemini gözler önüne sermektedir. Örneğin Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki Ituri Ormanı’nda yaşayan Efé halkı, yağmur mevsiminin iki ayında neredeyse tamamen bal, arı larvaları ve polen tüketmektedir.^[3] Bu dönemde, bireyler günde ortalama üç orta boy kavanoz bal tüketir.

Nancy Adair

Arıcılığın varlığına dair en eski kanıt, MÖ 2400 yılında Kahire yakınlarındaki Güneş Tapınağı’nda bulunmuştur. Arı figürü Mısır hiyerogliflerinde sıkça yer almış ve firavunlar tarafından kraliyeti simgelemek için kullanılmıştır. Eski Mısırlılar, balı tatlandırıcı, tanrılarına sunu ve hatta mumyalama işlemlerinde bir bileşen olarak kullanmışlardır. Tanrıları yatıştırmak için hazırlanan bal kekleri, hem Mısırlılar hem de Yunanlar tarafından yapılan dini ritüellerde önemli bir rol oynamıştır.

Hadza Kabilesi ve Balkılavuzu

Tanzanya’daki Hadza topluluğu, avcı-toplayıcıların dengeli beslenme alışkanlıklarına dair çarpıcı bir örnek sunar. Yıl boyunca ölçülü miktarlarda bal tüketen Hadza’lar, baobab ağaçlarının oyuklarında arı kovanlarının bulunduğu geniş savanlarda yaşar ve diyetlerinin yaklaşık %15’i baldan oluşur. Afrika’daki diğer avcı-toplayıcı topluluklarda olduğu gibi, Hadza’lar da arı kovanlarının yerini bulmak için "bal gösterici" olarak bilinen Indicator indicator türü kuşlarla eşsiz bir simbiyotik ilişki geliştirmiştir.^[4] Bu kuşlar, kovanların yerini gösterir ve karşılığında toplanan baldan dökülen arı larvaları ile beslenir. Bilimsel cins adı olan "Indicator" ise, bu kuşun bu özel davranışını ifade etmek için verilmiştir; bu isim Geç Latince'de "işaret eden kişi" anlamına gelir ve Latince "indicō" (işaret etmek) kelimesinden türemiştir.

NPR

Balkılavuzu kuşları; arı larvaları, balmumu ve böceklerle beslenirken balı tüketmez. Özellikle sabahın serin saatlerinde, arıların henüz aktif olmadığı zamanlarda kovanları gözlemleyerek harekete geçerler.^[5] Kendi başlarına kovanlara giremeyen bu kuşlar, insanların dikkatini çekmek için Hadza kamplarına gidip özel sesler çıkarır ve bu sesler, insanları kovanlara yönlendiren bir işaret görevi görür. Hadza topluluğu da balkılavuzları ile iletişim kurmak için yöntemler geliştirmiştir ve bu yöntemlerle bir kilometre kadar uzaktan kuşlarla bağlantı kurabilirler.

Balkılavuzu ile Ortak Bal Avcılığı

İnsanlarla balkılavuzu kuşları arasındaki bu etkileşim ilk kez 17. yüzyılda belgelenmiştir. Ancak uzun bir süre bu anlatılar, romantize edilmiş efsaneler olarak görülmüştür. Günümüzde yapılan bilimsel araştırmalar, bu ilişkinin gerçekten var olduğunu ve insanların bu kuşlarla etkili bir iş birliği kurduğunu kanıtlamıştır.^[6]

Atlas Obscura

Hadza erkekleri, baobab ağaçlarında bir kovan keşfettiklerinde ağacın dalsız gövdesine keskin uçlu ahşap çubuklar çakarak bir tür merdiven yaparlar. Kovana ulaştıklarında, arıcıların kullandığı yöntemlere benzer şekilde ucu ateşe verilmiş çubuklarla arıları sakinleştirir ve ardından kovanı dikkatlice çıkarırlar. Bu süreç, Hadza ve balkılavuzu kuşları arasındaki mutualistik ilişkinin bir parçasıdır.

Bu iş birliği Hadza’ların kovanları kendi başlarına bulmasından çok daha hızlı ve etkili bir yöntemdir. Balkılavuzlarının yardımıyla kovanların yerini beş kat daha hızlı bulabilirler. Ayrıca kuşların gösterdiği kovanlar, genellikle Hadza’ların kendi başlarına keşfettiklerinden daha büyüktür ve daha fazla bal içerir. Karşılığında, balkılavuzları normalde erişemeyecekleri bir besin kaynağına ulaşır.

İş Birliğinin Kökenleri

Peki, balkılavuzları ile insanlar arasındaki bu eşsiz iş birliği nasıl ortaya çıktı? Bu ilişkinin evrimsel kökenine dair çeşitli hipotezler öne sürülmüştür. En yaygın hipotezlerden biri balkılavuzlarının rehberlik davranışının başka türlerle kurulan ilişkiler sonucunda şekillenmiş olabileceğidir. Örneğin bu kuşların genellikle etçil olan ve arı kovanlarını yağmalayan bal porsuklarına rehberlik ettikleri, bu iş birliğini daha sonra insanlara uyarladıkları düşünülebilir. Ancak bilim insanlarının yaptığı gözlemler, balkılavuzlarının insanlar dışında başka hiçbir canlıya rehberlik ettiğine dair bir kanıt sunmamaktadır.

The New York Times

Bu nedenle, insanların balkılavuzlarıyla simbiyotik ilişkisinin kökenlerinin çok eski zamanlara, belki de modern insanın evriminden öncesine uzandığı düşünülmektedir. Ateşi kontrol altına alma yeteneği, bu iş birliğinin temel taşlarından biri olabilir. İnsanların arı kovanlarındaki arıları dumanla sakinleştirmesi, ilişkiyi başlatan önemli bir etken olmuş olabilir. Homo erectus dönemine kadar uzanan bu ilişki, daha eski hominin türleriyle de bağlantılı olabilir. Öne sürülen hipotezlerden biri bu eski insan benzerlerinin, günümüzdeki bazı topluluklarda görüldüğü gibi arıları yatıştırmak ve sokma sonrası acıyı hafifletmek için bitkisel yöntemlerden faydalandıkları yönündedir. Bu bağlamda insanlar ile balkılavuzları arasındaki simbiyotik ilişkinin kökeninin çok daha antik dönemlere dayanması muhtemeldir.

İnsanlar ve Hayvanlar Arasındaki Diğer Simbiyotik İlişkiler

İnsanların hayvanlarla kurduğu iş birliği yalnızca balkılavuzları ile sınırlı değildir. Dünyanın farklı bölgelerinde vahşi hayvanlarla iş birliği yapılan birçok örnek mevcuttur. Bu örneklerden biri, Brezilya’nın kıyılarında balıkçıların şişe burunlu yunuslarla kurduğu ortaklıktır. Yaklaşık 140 yıldır, bu bölgedeki balıkçılar yunusların yardımıyla yerel bir barbun balığı türünü avlamaktadır. Yunuslar dalgaları kullanarak balıkları balıkçıların ağlarına yönlendirir ya da balıkları doğrudan ağızlarıyla yakalar. Bu iş birliği sayesinde hem balıkçılar hem de yunuslar daha fazla av elde edebilir.^[7]

Bir diğer örnek, geçmişte balina avcılığı yapan topluluklarla orkalar arasındaki beklenmedik iş birliğidir. Balina avcıları bir balinayı zıpkınladıklarında orkalar devreye girer, balinayı suyun altına çekip boğarlar. İnsanlar bu yardıma karşılık avın dili gibi belirli parçalarını orkalarla paylaşır.^[8] Ancak bu tür iş birlikleri her zaman uzun ömürlü olmaz. Balkılavuzları ve insanlar arasındaki gibi nesiller boyu süren iş birlikleri daha nadirdir.

Her ne kadar bu yazıda ele alınamayan başka örnekler de bulunsa da bu ilişkiler, insanların hayvanlarla karşılıklı fayda sağladığı ve doğayla etkileşim kurabildiği güçlü iş birliklerini temsil eder.