Ansiklopedinin Evrimi: Wikipedia Nedir? Wikipedia Güvenilir mi?

Wikipedia, 15 Ocak 2001'de Jimmy Wales ve Larry Sanger tarafından başlatıldı. 15 Ocak, Wikipediaseverler tarafından "Wikipedia günü" olarak kutlanmaktadır.

Wiki, Hawaii dilinde "çabuk, acele" anlamına gelmektedir. Teknoloji dilindeyse wiki, içeriğini doğrudan internet tarayıcısından, örneğin Google Chrome üzerinden değiştirebileceğiniz sitelere verilen bir isimdir. "Pedia" ise, ansiklopedi sözcüğünde de geçtiği gibi Yunancada "eğitim" anlamına gelmektedir. Yani Wikipedia, "çabuk ansiklopedi" ya da "çabuk eğitim" anlamına gelmektedir.

Wikipedia, an itibariyle 295 ayrı dilde yayın yapmaktadır. İçeriğinde 40 milyondan fazla makale bulunmaktadır. Bu, Britannica Ansiklopedisi'nin 2000'den fazla cildine eşittir. Dünya'nın en fazla ziyaret edilen 5 numaralı sitesidir. Yaklaşık 300 bin aktif kullanıcısı ve 70 milyon civarında kayıtlı kullanıcısı bulunmaktadır. Wikipedia, her ay 500 milyon tekil kişi tarafından, 18 milyar defa görüntülenmektedir. Hiçbir ticari amaç gütmeyen Wikimedia Vakfı tarafından sürdürülen Wikipedia'nın bütün içerikleri internete erişimi olan herkes tarafından değiştirilebilmektedir. 

Bu durum, birçok insanı şaşırtmaktadır. Çünkü sonuçta herkes içeriği değiştirebilirse, kaos oluşur, öyle değil mi? Hayır! Çok sayıda ufak birimin bir araya gelerek bu şekilde karmaşık yapılar içerisinde düzen yaratabilmesine "kendi kendine organizasyon" denmektedir. Wikipedia, bu doğa yasasını internete uyarlayan en ilginç oluşumlardan birisidir.

2005 yılında Nature dergisinde yayınlanan bir araştırmaya göre, Wikipedia içerisinde kötü niyetli kişiler tarafından eklenen bilgiler çok hızlı bir şekilde düzeltilmektedir ve bu hatalı bilgileri kullanıcıların ezici bir çoğunluğu hiçbir zaman görmemektedir. Her makale, ilk yaratıldığında eksik ve düşük güvenilirliğe sahip olmasına rağmen, zaman içerisinde yapılan eklemeler ve düzeltmeler sayesinde giderek tarafsız ve isabetli bir içeriğe erişmektedir.

Tabii ki bu, çok sayıda kullanıcı tarafından denetlenen, İngilizce Wikipedia için geçerli. Türkçesi için aynı şeyi ne yazık ki henüz söyleyememekteyiz; çünkü kendi kendine organizasyonun başarıya ulaşabilmesini sağlayacak kadar tekil katılımcıya henüz erişebilmiş değiliz.

Wikipedia'ya Güvenebilir miyiz?

Bu durumda... Wikipedia'ya güvenmeli miyiz? Buna 2 açıdan cevap verebiliriz:

1. Wikipedia'nın almak zorunda olduğu pozisyon açısından,
2. Wikipedia'nın gerçekte olduğu isabetlilik durumu açısından.

Gelin her ikisine de bir bakış atalım.

Wikipedia "Güvenilir" Olduğunu İddia Ediyor mu?

Hayır. Wikipedia, "Wikipedia Güvenilir Bir Kaynak Değildir" başlıklı makalede şöyle diyor:

Wikipedia, Wikipedia'dan başka yerlerinde yapılacak alıntılar için güvenilir bir kaynak değildir. Kullanıcılar tarafından oluşturulan bir kaynak olarak, herhangi bir zamanda herhangi biri tarafından düzenlenebilir ve belirli bir zamanda içerdiği herhangi bir bilgi vandalizm içerebilir, devam eden bir çalışma olabilir veya basitçe yanlış olabilir. Yaşayan kişilerin biyografileri, haberlerde yer alan konular ve siyasi ya da kültürel açıdan tartışmalı konular özellikle bu konulara karşı savunmasızdır. Vikipedi'de hatalı olan düzenlemeler sonunda düzeltilebilir. Ancak Wikipedia gönüllüler tarafından yürütülen bir proje olduğu için her katkıyı sürekli olarak izleyemez. Saatler, günler, haftalar, aylar ve hatta yıllar boyunca fark edilmeyen birçok hata vardır (bkz. Wikipedia:Vikipedi'deki aldatmacaların listesi). Ek olarak, bazı hataların asla düzeltilememesi de mümkündür. Bir hatayı düzelten bir düzenlemenin daha sonra geri alınması da mümkündür. Bu nedenle, Wikipedia kendi başına kesin bir kaynak olarak görülmemelidir.

Aynı durum, Vikisözlük ve Wikimedia Commons gibi Vikipedi'nin kardeş projeleri ve aynı zamanda onu yansıtan veya kaynak olarak kullanan web siteleri ve basılı kitaplar veya esas olarak veya tamamen Wikipedia makalelerinden türetilen diğer materyaller için de geçerlidir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Reklamsız Deneyim

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.

Kreosus

Kreosus'ta her 10₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Destek Ol

1. Vikipedi sayfaları genellikle birincil kaynaklardan gelen verileri inceleyen güvenilir ikincil kaynaklara atıfta bulunur. Başka bir Wikipedia sayfasındaki (kaynak olarak belirtmek istediğiniz) bilgi birincil veya ikincil bir kaynağa sahipse, o birincil veya ikincil kaynağa atıfta bulunabilmeli ve aracıyı (veya bu durumda "orta sayfa") ortadan kaldırabilmelisiniz.

2. Her zaman okuduklarınıza dikkat edin: tutarlı bir şekilde doğru olmayabilir.

3. Ne Wikipedia'daki makaleler ne de Wikipedia'yı yansıtan web siteleri kaynak olarak kullanılamaz, çünkü bu döngüsel bir kaynaktır.

4. Bunun bir istisnası, Wikipedia'dan bir makale, kılavuz, tartışma, istatistik veya başka bir içeriğin veya bir kardeş projenin Wikipedia hakkındaki bir beyanı desteklemek için birincil kaynak olarak alıntılanabileceği bir makalede tartışılmasıdır.

Makaleler, yalnızca onları düzenleyen editörler (ve onların ilgi alanları, önyargıları, eğitimleri ve geçmişleri) ve belirli bir konu veya makale için harcadıkları çaba kadar iyidir. Orijinal araştırmadan kaçınmaya çalıştığımız için, belirli bir makale ancak (a) mevcut ve keşfedilen güvenilir kaynaklar ve (b) konunun izin verdiği ölçüde iyi olabilir. Editörlerin büyük çoğunluğu anonim olduğundan, karşılaştırma ölçütü olarak yalnızca onların düzenleme geçmişine ve kullanıcı sayfalarına sahipsiniz. Tabii ki, Wikipedia onların gerçekliği konusunda hiçbir temsilde bulunmaz. Ayrıca, Wikipedia doğası gereği işbirlikçidir ve bireysel makaleler, farklı dönemlerde katkıda bulunan bir veya daha fazla kişinin eseri olabilir. Makalelerin kalitesi ve içeriği, geniş çapta ve eşit olmayan bir şekilde ve ayrıca atıfta bulunulan ve/veya bağlantı verilen kaynakların (ve bunların yazarları, editörleri ve yayıncıları) kalitesine bağlı olarak farklılık gösterir. Düzenlemeler eklendikten sonra koşullar değişmiş olabilir.

Bazen, deneyimsiz editörler, yayının kendisi yerine bir yayınla ilgili Wikipedia makalesinden istemeden alıntı yapabilir; bu durumlarda, alıntıyı kaldırmak yerine düzeltin. Wikipedia'yı kaynak olarak göstermek politikaya aykırı olsa da, içerik uygun atıflarla makaleler arasında kopyalanabilir.

Tüm Reklamları Kapat

Ancak belirttiğimiz gibi, elbette Wikipedia "Biz kesinlikle güvenilir bir siteyiz, bünyemizdeki her şey doğrudur." gibi bir pozisyonu resmi olarak alamayacaktır (ki bu hatalı bir beyan olurdu); zira her an, herhangi bir noktadaki bilgi hatalı olabilir ve bu yönde bir beyan verecek olurlarsa başları yasal nedenlerle derde girebilir. Dolayısıyla Wikipedia'nın güvenilirliğini kendi bariz beyanları üzerinden değil, dışarıdan yapılan incelemeler üzerinden incelememizde de fayda vardır.

Wikipedia Gerçekte Güvenilir mi?

Bu, aslında ne yaptığınızla ve hangi Wikipedia dilini okuduğunuzla ilgilidir. Ancak şu şekilde direkt cevaplar verilebilir:

1. Eğer akademik bir amaçla Wikipedia'yı kullanmıyorsanız da genel kültür bilgilerine erişmeye çalışıyorsanız, evet, Wikipedia'da rastgele okuyacağınız bir makaleye (hele ki yeterli sayıda kaynak ve derinliğe sahipse) güvenebilirsiniz.
2. Eğer Türkçe Vikipedi gibi kısıtlı versiyonlarını değil de İngilizce Wikipedia gibi güvenilir ve çok katılımcılı dillerini okuyorsanız, evet, Wikipedia'ya güvenebilirsiniz. Çünkü Wikipedia'da aynı zamanda gelen içerikleri denetleyen, yeterli doygunluğa erişen makaleleri belirten üst düzey yöneticiler de bulunuyor.
3. Fakat eğer akademik amaçlarla Wikipedia'yı kullanıyorsanız veya Türkçe Vikipedi gibi daha ufak projeleri kaynak alıyorsanız, hataya düşme ihtimaliniz daha yüksek olacaktır.

Aslında akademik konuların ezici çoğunluğunda, hele ki teknik konularda Wikipedia günümüzde müthiş bir kaynaktır: 2008 ila 2012 yılları arasında İngilizce Wikipedia içerisindeki bilimsel makaleler, uzman araştırmacılar tarafından detaylıca incelendi. Bu makaleler patoloji, toksikoloji, onkoloji, psikiyatri gibi çok geniş bilim sahalarını kapsamaktaydı. Sonuç? Wikipedia'nın içeriklerinin yüksek derinlik ve kalitede olduğu gösterildi. Elbette ara ara hatalı, eksik, sıkıntılı olan makaleler ve içerikler olabiliyor; bunlar da yok değil. Ancak benzer sorunlar, diğer ansiklopedi ve kaynaklarda da bulunuyor.

Burada bize düşen, erişmeye çalıştığımız bilgileri birden fazla kaynaktan doğrulamak... Ha bir de... Mümkünse, insanların bilgiye erişim hakkının önüne geçmemeye çalışmak. Zira Wikipedia'nın en temel kurallarından birisi, hiçbir sansüre izin vermemeleri... Buna karşılık, herkes bir görüşün "karşıt görüşünü" siteye özgürce ekleyebiliyor. Tek şart? Güvenilir kaynaklarla doğrulanabiliyor olması... Dolayısıyla Wikipedia yenmemiz gereken bir yel değirmeni değil. Wikipedia'yı alt edince bir şey kazanmayacağız. Devir, bilgi ve bilim devri... Eğer ki elimizde kanıtlarımız varsa; Wikipedia üzerinden kendi görüşlerimizi ispatlarıyla ortaya koyar, Dünya'ya ilan edebiliriz.

Türkçe Vikipedi Güvenli mi?

Türkçe Vikipedi'nin güvenilirliğini anlamak için, bağlam açısından biraz daha derine inmemiz gerekiyor; çünkü Wikipedia'ya görece güvenilirliği kazandıran teorilerin işlemesi için yeterli katkı bulunmuyor. Şöyle ki: Katılıma açık sistemlerin güvenliği, temelde, çıkarları birbiriyle çatışan yeterince fazla sayıda insanın sistemi sürekli olarak güncelleme ve kendi çıkarlarını öncelemek adına güncel tutma arzusundan gelir. Tabii Wikipedia sadece katılıma açık bir sistem değil, bolca editör ve hiyerarşi de bulunuyor. Ama hem yazar hem de editör konumunda bulunan ne kadar çok aktif kişi varsa, Wikipedia da o kadar güvenli ve isabetli oluyor. Bu, kaostan gelen düzenin en harika örneklerinden biri.

İngilizce Wikipedia'da bu yazının yazıldığı sıralarda 43.865.855 kullanıcı var ve bunların sadece 117.089'u düzenli katkı yapıyor ve bunların da %1'inden azı makalelerin %99'undan fazlasını yazmış halde. Buna ek olarak on milyonlarca da üye olmadan siteye katkı sağlayan kullanıcı var.

Kıyas olması bakımından, Türkçe Vikipedi'deki kullanıcı sayısı sadece 1.4 milyon. Düzenli katkı istatistiklerine ulaşamadım ama şöyle bir kıyas yapalım:

Agora Bilim Pazarı

Alev Makinesi

Roberto Arlt’ın Yedi Deli Adam’ı tamamlama niyetiyle kaleme aldığı Alev Makinesi’nde, Astrolog ve Erdosain’in medeniyeti yok etme planları, teknolojik açıdan oldukça spesifik temellere otursa da psikolojik olarak son derece dengesiz bir hale bürünür. Grubun her bir üyesinin yarattığı oyunlar ve fanteziler, entrikalar ve komplolarla karakterize edilen içsel gerçeklikler, dünyadan her geçen gün daha fazla soyutlanmalarına yol açar. Fakat Alev Makinesi’nde trajediye yer yoktur; yok oluş kimyasal savaşın rasyonel ve bilimsel yöntemleriyle gerçekleşecektir. Okursa, kahramanların ahlak anlayışlarını terk ettikleri, dehşetin ve özkıyımın hüküm sürdüğü bir yerde, onlarla birlikte adım adım uçuruma sürüklenir.

“Roberto Arlt en büyük vizyonerlerimizden… Onun için yazmak dağlamaktır, asitle eritmektir; zalim bir şehri ve o şehrin köpekler gibi sürekli sinsi sinsi yaşamaya mahkûm edilmiş kadın ve erkeklerini birbiri ardına gözler önüne seren cam slaytlar yansıtan sihirli bir fenerdir… Bu, sanattır; tıpkı sokaklarda dövüşen Francois Villon ve tavernalarda bıçak sallayan Kit Marlowe’un mağrur Goya'sının (Arlt bunu okusaydı suratıma yumruk atardı) sanatı gibi… sadece büyük sanatın yapabileceği bir şekilde, bizi kendimizle yüzleştiren bir sanat.”
Julio Cortázar

Devamını Göster

₺200.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

• İngilizce Wikipedia'da 30.205 aktif editör, 3.477 çok aktif editör ve dili konuşan 1 milyon kişi başına 27 editör var.^[1]
• Türkçe Vikipedi'de ise sadece 183 aktif editör, 31 çok aktif editör ve dili konuşan 1 milyon kişi başına 2 editör var.^[2]

Bu bağlamda, Türkçe Vikipedi'nin isabetliliği, İngilizce Wikipedia'nın isabetliliği neyse, ona göre dikkate değer miktarda düşük olacaktır.

Tabii ki Vikipedi üzerinde çok kaliteli çok fazla sayıda yazı var. Mesela direkt ilgi alanım olduğundan söyleyebiliriz ki evrim makaleleri takdire şayan. Ayrıca çok çalışkan editörleri ve "hizmetlileri" de var. Burada anlattıklarımız, doğal olarak Türkçe Vikipedi'nin İngilizce Wikipedia seviyesine ulaşmak için gidecek çok yolu olduğuna dikkat çekmek - ki onlar da bunun farkındalar.

Buna rağmen Türkçe Vikipedi'de de kimi zaman başka kaynaklarda olmayan kadar güvenilir ve başarılı makaleler bulmak mümkün. Sadece, her sitede ve her durumda olması gerektiği gibi bilimsel şüphecilikle yaklaşmak ve kaynakların bilgileri desteklediğinden, bilimsel olarak geçerli kaynaklar kullanıldığından emin gerekiyor.

Bir Çağın Sonu: Wikipedia, Britannica Çağı'nı Bitirdi!

Britannica Ansiklopedisi, birden fazla nesli büyütmüş, ödevlerini yapmış, dönem ödevi konularını belirlemiş ve odalarını süslemiş müthiş bir başyapıttır. İlk baskısını 1768-1771 yılları arasında yapan, 100 tam zamanlı editör tarafından yazılan ve 110'u Nobel Ödüllü, 5'i ABD Başkanı olan 4000'den fazla katkı sağlayan tarafından geliştirilen ansiklopedi, 2012 yılında basılı camiada "ölümünü" ilan etti. 2010 yılında basılan 32 cilt ve 32.640 sayfalık 15. baskı, son basılı Britannica Ansiklopedisi oldu. Sebep? 

15 Ocak 2001 yılında kurulan, Kasım 2015 itibariyle sadece İngilizcede 5.042.263 makaleyi, toplam 291 dilde 37 milyondan fazla makaleyi bünyesinde barındıran, toplamda 18 milyardan fazla sayfa görüntülemesine ve 500 milyondan fazla eşsiz kullanıcıya sahip olan, hakkında Nature gibi en üst düzey akademik makale dergileri de olmak üzere birçok dergide yayınlanmış 42 farklı akademik araştırma olan (ve Wikipedia'nın isabetlilik oranının Britannica Ansiklopedisi'ne çok yakın olduğunun ispatlandığı), herkes tarafından güncellenip geliştirilebilen ancak 751.426 editör tarafından denetlenen, kolektif bir sanal ansiklopedi olan Wikipedia!

Statista

Ansiklopedinin Evrimi

Ansiklopediyi, çeşitli bilgilerin alfabetik sırayla biraraya getirilmesi sonucu oluşturulan bir başvuru kaynağı şeklinde tanımlayabiliriz. Sistematik bir çalışmayla yaratılan ansikopediler; bilim, sanat, tarih, spor gibi konular hakkında ayrıntılı içerikler barındırırlar. Ve bu özellikleriyle, uygarlığımızın bilgi birikimini derleyip muhafaza etme işlevi görürler. Kökenini Eski Yunancadaki "enkuklospaedeia" (Okunuşu: enkikliyos payideya) sözcüğünden alan ansiklopedi, "bilgi çemberi" anlamına gelmektedir.

İnsanlar hem kendileri, hem de doğa hakkında edindikleri bilgileri sonraki nesillere bırakmak için çok eski dönemlerden beri çeşitli yollara başvurmuşlardır. Söylence ve anlatıların bilgi birikimini aktarma konusunda güvenilir olmadığının fark edilmesi, yazının icadına dek varan sürecin de fitilini ateşleyen etkenlerden biridir. Yazının icadıyla birlikte yazıtlar, kabartmalar, kitaplar ortaya çıkmış ve böylelikle bilginin devredilmesinde önemli bir aşama kaydedilmiştir. Ne de olsa insan atalarımızın dediği gibi: Söz uçar, yazı kalır...

Ancak yazı gibi müthiş bir buluş bile bilgiye ulaşmak isteyenleri tatmin etmemiş, peşinden arşivleme ihtiyacını da doğurmuştur. İşte ansiklopedi fikri, bu güçlüğü ortadan kaldırma ve bilgiyi sistematik şekilde derleme arzusunun bir sonucu olarak hayat bulmuştur diyebiliriz.

Platon’un öğrencilerinden Spesipus tarafından M.Ö. 4. yüzyılda yazılan eserin ilk ansiklopedi olduğu tahmin edilmektedir. Yine Ortaçağ'da bazı ansiklopedik uğraşlar sergilendiğini de biliyoruz. Örneğin Dominikli yazar Buve’li Vincent'in Speculum Maius adlı derlemesi, dönemin öne çıkan eserleri arasında gösterilebilir. Bu eser, 13. yüzyılın ortalarına kadar edinilmiş tüm bilim ve doğa tarihinin bir özetini sunma iddiasındadır.

Ancak ilk çağdaş ansiklopedik çalışmaların vücut bulabilmesi için, 18. yüzyıla kadar beklememiz gerekecektir. Fransız Aydınlanma Dönemi’nin önde gelen düşünürleri, toplam 17 ciltten oluşan Encyclopedie (Okunuşu: ensiklopedii) ile bugün bildiğimiz ansiklopedi kavramının yaratıcıları olarak tarihe geçmişlerdir.

Kendilerine Ansiklopedistler diyen bu aydınlar, zamanın tüm bilgilerini toparlayabilmek adına büyük emek sarf etmişler ve ansiklopedik çalışmaların önünü açmışlardır. Ansiklopedistlerin başında, 990 madde yazan Diderot vardır. D'Alembert, Rousseau, Buffon, Daubenton (Okunuşu: davbentın), Marmontel, d'Holbach (Okunuşu: dolbek), Bordeu (Okunuşu: Bordou), de Jaucourt (Okunuşu: de cakort), Turgot (Okunuşu: tyurgo), Quesnay (Okunuşu: Kiney), Haller, Condillac, Montesquieu (Okunuşu: Montesküy), Necker, Grimm ise topluluğun diğer önde gelen sanatçı ve bilimcileridir.

Ansiklopedilerin tek yazarlılıktan çok yazarlılığa evrimleşmesi, aynı zamanda bu eserlere duyulan güvenilirliği de artırmıştır. Yine İngilizlerin meşhur Encyclopedia Britannica'sı, Fransızların Encyclopédie’si (Okunuşu: Ansiklopedi) ile hemen hemen aynı dönemde yayımlanmıştır.

Ansiklopedik çalışmaların iyice yaygınlaştığı dönem 19. yüzyıla tekabül eder. 20. yüzyılda ise hemen hemen her ülke kendine özgü ansiklopedilerin yaratılmasına önayak olur. İtalya'nın Enciclopedia İtaliana'sı, İspanya'nın Enciclopedia Universal İlustrada'sı, ABD'nin Encyclopedia Americana'sı, Rusya'nın Bolşaya Sovetskaya Entsiklopedya'sı, Almanya'nın Brockhaus Conversationslexion'ı ve Türkiye'nin Hayat Ansikopedisi bunlara örnek olarak gösterilebilir. Lügatik ansiklopedi türünde ise Dizionaria Enciclopedica ve Larousses öne çıkan yayımlar arasındadır.

1900'lü yıllarda yavaş yavaş her eve girmeye başlayan ansiklopediler, günlük yaşamın da değişmez bir parçası haline gelirler. Artık kitaplıkların gözde sakini olan bu eserler, ödevlerden tezlere, araştırmalardan kişisel merakın giderilmesine kadar her türlü konuda birer başvuru kaynağına dönüşürler. Bu dönemde ansiklopedilerin değeri ve önemi o kadar büyüktür ki, bilimkurgu yazarı Isaac Asimov'un dünyaca ünlü edebiyat dizisi Vakıf'ın kurgusunda ansiklopedik çalışmalar yaşamsal bir unsur olarak yer alır. Zira Asimov, yıkılan galaktik imparatorluğun yeniden inşası için galaktik bir ansiklopeninin hazırlanması gerektiğini öngörür. Böylece imparatorluk yıkılıp galaksiye karanlık egemen olduğunda, insanlığın bilgi birikimi bu ansiklopediyle korunacaktır.

Geçmişteki tüm popülaritesine rağmen 21. yüzyılla birlikte basılı ansiklopediciliğin alanı giderek daralmaya başlar. Özellikle internetin yaygınlaşıp bilgiye ulaşmak için en gözde araç haline gelmesi, klasik ansiklopediciliği de derinden sarsar. Kimi ansiklopediler içeriklerini dijital ortama aktararak çağa ayak uydurmaya çalışırken, pek çok ansiklopedi ise yayımını durdurmak zorunda kalır. Dijital ya da internet ansiklopediciliğinin parlayan yıldızı ise kuşkusuz Vikipedi olacaktır.

Dijital Ansiklopedinin Evrimi

"Özgür Ansiklopedi" sloganıyla 15 Ocak 2001 tarihinde yayın hayatına başlayan Vikipedi, kullanıcıları tarafından çok dilli olarak ortaklaşa hazırlanan ücretsiz bir ansiklopedik girişimdir. Kurucularından Jimmy Wales, Vikipedi'yi "Dünya üzerindeki her insana kendi dilinde, en üst kalitede, bedava bir ansiklopedi oluşturma ve dağıtma uğraşısı" olarak tanımlamaktadır. Sürekli ekleme ve düzenlemelerin yapılmasına imkan sağlayan Vikipedi, bu devingen yapısı sayesinde güncel kalabilmektedir. Kuşkusuz Vikipedi'nin bu özelliği, onu dünyanın en çok ziyaret edilen sitelerinden biri konumuna getirmiştir.

Vikipedi sözcüğü, "viki" ve "pedi" kelimelerinin birleşiminden oluşur. "Viki", Hawaii dilindeki "wiki wiki" (hızlı veya bilgi amaçlı) sözcüğünden türetilmiştir. "Pedi" ise, Antik Yunan medeniyetinde "kapsamlı kültürel eğitim sistemi" anlamına gelen "paideia" (peydeyah) kelimesinden gelmektedir. Elbette Vikipedi'nin etkileşime dayalı yapısı, birtakım eleştirileri ve güvenilirlik kaygılarını da beraberinde getirmektedir. Maddeler arası nitelik eşitsizliği, değişikliklerin takip edilmesindeki güçlükler, yazarların konuya hakimiyeti, sistem hataları ve bilgilerin doğruluğu üzerine süregiden pek çok tartışma vardır. Tüm bu tartışmaları önemseyen Vikipedi, mevcut endişeleri en aza indirebilmek için kendi içinde yetki, görev ve denetim esasına dayanan örgütlenme ve iş bölümü modelleri yaratma yoluna gitmiştir.

Wikipedia Nasıl Çalışır?

Vikipedi örgütlenme modelinin en altında internet kullanıcıları vardır. İnternet erişimine sahip olan herkes, Vikipedi üzerinde ekleme ve değişiklik yapabilmektedir. "Anonim Kullanıcılar" adı verilen bu grubun tüm etkinlikleri, IP kimliği baz alınarak listelenmekte ve kaydedilmektedir.

İkinci grup ise "Kayıtlı Kullanıcılar"dır. Vikipedi üzerinde hesap açan ve etkinliklerini bu hesap üzerinden gerçekleştiren tüm kullanıcılar Kayıtlı Kullanıcı statüsündedir. Kayıtlı Kullanıcı olmanın, yapılan değişikliklerin kaydını tutabilmek, seçkin madde gibi oylamalara katılabilmek, vandalizmle mücadeleyi kolaylaştırabilmek gibi birçok avantajı söz konusudur.

Vikipedi Örgütlenme Modeli, sadece içerik üretilmesine değil, üretilen içeriğin denetim ve yönetimine de dayalı bir modeldir. Dolayısıyla Hizmetliler, Bürokratlar, Kâhyalar gibi çeşitli kullanıcı gruplarının varlığına gereksinim duymaktadır.

Bir ansiklopedi olarak Vikipedi, girilen bilginin doğruluğunu, tarafsızlığını, ciddiyetini ve sunumunu önemsemekte, belirli bir standardı yakalamaya özen göstermektedir. Bu nedenle içerikler, çeşitli kullanıcı grupları ve yetkililer tarafından denetime tabi tutulmaktadır. Örneğin bir maddenin gerçekliği kadar doğru kaynaklandırılmış olması ve tarafsızlığı da son derece önemlidir. Haliyle yapılan her türlü değişiklik, Devriyeler, Gözetmenler ve Denetçiler gibi çeşitli kullanıcı grupları tarafından denetlenmektedir. Ayrıca yaratılmış nitelikli bir içeriğin vandalizme maruz kalmasını engellemek de bu yetkililerin öncelikli görevleri arasındadır. Yetkililerin seçilmesi ve iş başına getirilmesi ise çoğunlukla başvuru esasına dayanır. Başvuru sahiplerinin deneyimi, yaptığı katkı ve biçeme hakimiyeti en önemli kriterlerdir.

Ayrıca Vikipedi, madde başlarına yerleştirilen etiketlerle de okurlarını uyarmaya ve doğru yönlendirmeye gayret sarf eder. "Seçkin Madde", "Güvenilirlik", "Referans Yeterliliği", "Tarafsızlık" gibi konulara işaret eden bu etiketler, ilgili maddenin yapı ve niteliğine yönelik uyarılar içermektedir. Ayrıca aranan nitelikleri karşılamayan maddeler, yetkililer tarafından direkt silinebildiği gibi, silinmeye aday olarak da gösterilebilmektedir. Silinmeye aday gösterilen maddeler, konuya hakim kullanıcıların oylamasına sunulmakta ve oylama sonucunda ağır basan görüşe uyulmaktadır.

Pek tabii tüm bu denetim ve yönetime rağmen Vikipedi üzerinde hatalı, eksik ya da gerçek dışı bilgilerin bulunması doğaldır. Bu nedenle okurların, Vikipedi'yi tek başına referans almamasında ve edindiği bilgiyi başka kaynaklardan da sorgulamasında fayda vardır. Özellikle henüz istenen gelişmeye ve örgütlenme yeterliliğine ulaşamamış Vikipedi sürümlerinde bilgi yanlışına rastlamak daha olasıdır. Ancak bu sürümler, zaman içinde gelişip büyüyerek arzu edilen kraterlere ulaşacaktır.

Örneğin 2005'te yapılan bir araştırmada, İngilizce Vikipedi sürümünün "doğal bilgiler üzerine" Britannica Ansiklopedisi ile aynı doğruluk seviyesinde olduğu anlaşılmıştır. Bu da bir sürümün yaygınlaştıkça nitelik olarak da güçlendiğini göstermektedir.

Türkçe Vikipedi sürümü ise, 300 bine yaklaşan madde sayısıyla en büyük 29. Vikipedi sürümüdür ve 5.5 milyonluk madde sayısıyla İngilizce Vikipedi sürümünün henüz çok gerisindedir. Bu noktada Türkçe Vikipedi'ye katkıda bulunmamızın önemi barizdir. Zira Türkçe Vikipedi’nin içeriği geliştikçe, ülkemizdeki kullanıcılar için de daha nitelikli bir kaynağa dönüşecektir.

Wikipedia ve Yasaklar

Bizim bu yazıyı kaleme aldığımız günlerde, Wikipedia Türkiye'de yasaklanmıştı. Bu, Türkiye'yi, Dünya'daki 196 ülke arasından, bugüne kadar herhangi bir sebeple ve herhangi bir düzeyde Wikipedia'yı yasaklayan 12 ülkeden biri yaptı. Bu ülkeler arasında Türkiye haricinde Çin, İran, Pakistan, Rusya, Suudi Arabistan, Suriye, İngiltere gibi ülkeler bulunuyor.

Diğer ülkelerde gördüğümüz, daha önceden yapılan bu engellemeler genellikle çok kısa süreli ve çoğu zaman spesifik makalelere yönelik oldu. Örneğin Tunus'ta Wikipedia sadece 4 günlüğüne engellenmişti. İngiltere ise, bir makale içerisinde geçen Scorpions isimli metal grubunun Virgin Killer başlıklı albümünün kapağının çocuk pornosuna teşvik ettiği gerekçesiyle sadece o makaleye erişimi engellemiş, sonra bu kararından vazgeçmişti. Suriye, 30 Nisan 2008 ile 13 Şubat 2009 arasında Arapça Wikipedia'yı engellemişti; ancak diğer tüm dillere erişim normal şekilde sağlandı.

Türkiye ise, bütün dillerdeki tüm Wikipedia makalelerini 991 gün (2 yıl 8 ay 17 gün) boyunca yasaklayarak, internet sansürü ve bilgiye erişim hakkı konusunda insan haklarını ihlal etme miktarı bakımından, bütün Wikipedia'yı süresiz olarak engelleyen Çin ve Kuzey Kore gibi nadir birkaç ülkenin yanına yanaşmış oldu.

Türkiye'nin Wikipedia ile İmtihanı

Vikipedi üzerine getirilen kimi yaptırımlar, Vikipedi'nin ülkemizdeki gelişme ve yaygınlaşma sürecini sekteye uğratmaktadır. Son olarak 29 Nisan 2017 tarihinde "Türkiye'yi terör örgütleriyle aynı zeminde gösteren ifadelerin bulunması" gerekçesiyle Vikipedi'nin çevrimiçi tüm sürümlerine erişim engeli getirilmiştir. Halbuki bunun yolu erişim engeli değil, bilimin geri kalanında olduğu gibi, güvenilir kaynaklarla birlikte işin diğer yüzünün Vikipedi aracılığıyla ortaya konulmasıdır. Vikipedi üzerindeki sayısız maddede, her ne konu ile ilgiliyseniz, o konudaki tartışmaların her tarafını gösteren kaynaklar ve açıklamalar bulmak mümkündür. Zaten Vikipedi'yi özgür kılan, halkın bütün güvenilir ve saygıdeğer kaynaklardan gelen açıları okuyup, kendi kararına varabilmesidir. Toptan yasaklama gibi kararlar, karşı argümanların savunucularının eline koz vermekte ve kendimizi doğru izah edebilmemizin önüne geçmektedir.

5 Mayıs'ta Vikipedi'nin bağlı bulunduğu Wikimedia Vakfı, idari tedbir kararı alan Ankara 1. Sulh Ceza Hakimliği'ne başvurarak kararın kaldırılmasını istemiş, fakat itiraz reddedilmiştir. Ne var ki, dijital çağda bir şeyi tamamen yasaklamak pratik olarak imkansızdır. Vikipedi'ye özgürce ulaşmak isteyen kişiler, yasak sonrasında sayısız özgün metot keşfetmişlerdir. Bunlar arasında Wikipedia'da gitmek istediğiniz maddenin URL'sinin önüne sayıyla sıfır koymak, bu işlemi kullanıcılar için otomatik olarak yapan 0Wiki gibi tarayıcı eklentileri kullanmak, Opera veya Brave web tarayıcısı gibi gömülü VPN özellikleri olan tarayıcılar kullanmak, tr.vikipedi.pw veya GoWikipedia.org gibi Vikipedi klonlarını kullanmak, gigabaytlar dolusu Vikipedi arşivini doğrudan bilgisayara indirmek gibi sayısız yöntem bulunuyor. Yani engeller, gerçekten işe yarayan yöntemler değil artık. Bilim, bilgi ve teknoloji çağında, tartışmaların üstünü örten yasaklar koymak yerine, gerçekleri ortaya koyan kaynakları sunmak gerekiyor.

Bilgiye Ulaşmak Haktır!

Şu, asla unutulmamalı: Bilgiye ulaşmak temel insan haklarındandır ve bilgi kaynaklarına yasak getirmek, içinde yaşadığımız bilgi çağında bir utanç vesilesidir. Dolayısıyla, bilginin temel insan hakkı olduğuna inanan herkesin Vikipedi'ye destek vermesi önemlidir.

Ansiklopedinin tarihine ve evrimine odaklandığımız bu videoda, aynı zamanda biz insanoğlunun bilgiyi arama, bulma, yayma ve koruma macerasının da kısa bir anlatısıdır. Şunu aklımızdan çıkarmamalıyız ki, bilgi ulaşılması en güç değerlerden biri olduğu gibi, uygarlığımızı kurtuluşa erdirecek en önemli araçların da başında gelmektedir. Dolayısıyla internet üzerinden de yayın yapıyor olsa, basılı olarak da halka sunuluyor olsa, bu kadar kapsamlı bilgileri barındıran kaynakları kayıtsız şartsız bir şekilde, tekil nedenlerden ötürü bütün dilleri ve maddeleri kapsayacak biçimde engellemek ve yasaklamak, 21. yüzyılda kabul edilebilir bir davranış olarak görülmemelidir. Vikipedi derhal özgür bırakılmalı ve halkın bilgiye sınırsız erişimi önündeki diğer tüm engeller de kaldırılmalıdır.