Kişilik özelliklerimizin şekillenmesinde ailemizden aldığımız genler mi yoksa çevre şartları mı daha etkilidir?

Bu konu psikoloji camiasında hala tartışılan bir soru olmakla beraber günümüzde ikisinin etkisinin eşit olduğu kabul edilmektedir. Nature nurture debate in psychology şeklinde araştırabilirsiniz.

Soru: Kişilik özelliklerimizin şekillenmesinde ailemizden aldığımız genler mi yoksa çevre şartları mı daha etkilidir?

Bahsi geçen soru en eski ve tartışması süren sorulardan biridir. Genler doğuştan sahip olduğumuz ve genetik aktarımla edindiğimiz kalıtımsal özellikleri kapsar. Çevre şartlarından kasıt ise erken çocukluk döneminde yaşadıklarımız, yetiştirilme şeklimiz, sosyal çevremiz, içine doğduğumuz kültür, sosyoekonomik altyapı gibi pek çok çevresel değişken olabilir.

İnsan kişiliğinin hangisinden daha çok etkilendiği sorusuna cevap belirli örnekler üzerinden ancak verilebilir. Hiçbir zaman biri kesinkes diğerinden daha üstün denemez zira ikisi birlikte çalışan ve birbirini etkileyen dönüşümlü olgulardır.

Örnek vermek gerekirse, biyopsikolojide nörotransmitterlerin, yani sinir ileticileri, kişinin davranışlarını nasıl etkilediği araştırma konusu olduğu için bu dalda genlerin ve doğuştan gelen yapıların davranışı nasıl etkilediği araştırılır. Dolayısıyla bu alanda genler davranışı etkileme konusunda daha baskın denebilir.

Dilbilimci Noam Chomsky'nin LAD (Language Acquisition Device) yani Dil Edinim Aleti teorisine göre her insan türsel hazırbulunuşluluğu olarak dil öğrenebilme kapasitesiyle doğar. Fakat Genie Olayı gibi nadir de olsa yaşanan talihsiz olaylardan bilindiği üzere, dil öğrenimi için kritik olan yaş geçildiğinde eğer kişi bir anadil öğrenememişse hayatı boyunca hiçbir insan dili öğrenemez. Genie olayında ağır psikolojik sorunlar yaşayan Genie adlı bir kızın ailesi, onu bir odaya kapatıp hayatı dil öğrenimi için kritik olan ergenlik başlangıcı dönemine kadar kendileri dahil hiçbir insanla iletişime girememesine neden olmuşlardır. Bu dönemi hiçbir insan dili öğrenemeden geçiren Genie, sonradan kurtarıldığında ve bilim insanları ve eğitmenler tarafından testlere tabi tutulup dil öğretilmeye çalıştığında dahi hiçbir şekilde bir dil öğrenememiştir. Yani kritik yaşa kadar bir anadil edinemeyen insan bir daha asla bir insan dili konuşamamaktadır. İnsanın, doğuştan gelen dil öğrenme mekanizmasını aktive eden çevresiyle olan sosyal ilişkisidir. Bu durumda da her ikisi birbirine bağlıdır Elbette doğuştan öğrenme zorluğu ve geriliği olan birini de ne kadar çevresel etmene maruz bırakırsanız yine de belli bir yere kadar öğretebilirsiniz. Bu durumda doğuştan kalıtımsal sorunu olmayan bir birey için çevre koşullarındaki farklılığın yaratacağı etkiden bahsedebiliriz.

Benzer bir çalışma bir de fareler üzerinde yapılmış. Farenin bir gözünü küçükken bantla kapadıklarında ve yetişkinlikte çıkardıklarında o gözü görmüyor. Gelişme çağında o gözü sağlıklı doğduğu halde ışığa maruz kalmadığı için beyinde bu veriyi işleyecek sinirsel ağlar gelişmiyor ve görme yetisi de yitiyor. Fakat bunu yetişkin bir farenin gözüne bant takarak yaparsanız ne kadar uzun tutarsanız tutun, bantı çıkardığınızda farenin gözü görmeye devam eder. Aynı durum insanlarda deney yapılmamış olsa da bazı travma kaynaklı beyin hasarlarında da gözlemlenebiliyor. Örneğin, beynin dil bölgesine alacağını biz darbeden ya da çocukken geçirdiğiniz menenjit gibi hastalıktan kaynaklı bir travmadan ötürü afazi olabilirsiniz. Afazi dil kullanımı ve dili anlamayı etkileyen, çeşitli türleri olan bir hastalık. Eğer çok küçükken bir afazi türü geçirirseniz doğru tedavi ve eğitimler ile büyüdüğünüzde bunu atlatabilme olasılığınız vardır. Fakat yetişkinlikte geçirdiğiniz bir kaza ve beyinde travmadan kaynaklı afazi maalesef ki geçmez. Bunun nedeni erken dönemde gelişirken beyin plastisitesinin çok daha fazla olmasıdır. Yani, çocuklukta beynin yapısı değiştirilebilir. Çocukken geçirilen afazide beynin dil merkezi tamamen çalışmayı durdursa da pek çok örnekte ileride beynin farklı bölgelerinin dil kullanımı sırasında ölçümlerde ışık vererek yandığı yani aktive olduğu gözlemlenmiştir. Yani beyin plastisitesi sayesinde beynin aslında dil kullanımıyla yakından uzaktan alakası olmayan bölgeler, dil bölgesinden kurtardığı verileri ikincil bir iş olarak depolamaya ve kendi işi yanında dil bölgesi görevi yapmaya başlayabiliyor. Bunun nedeni yaşın küçük, nöroplastisitenin fazla, çevreden dil kullanımına dair verinin ve kişinin çabasının çok olması. Bu sayede beyin daha küçükken bu kaybı telafi etmek için yeni nöral ağlar oluşturarak beynin farklı bir bölgesini yeni dil bölgesi olarak atayabiliyor.

Tüm bunlardan kısaca anlayacağınız üzere, çevre ve genler birbirinden ayrılamayacak şekilde iç içe çalışırlar. Her insan çevre içine doğar ve çevreden gerekli uyarımları alamadığında görme yetisini kaybeden fare ya da dil öğrenemeyen Genie benzer kişiler gibi doğuştan sahip olduğu yetileri yerine getiremez. Fakat çevrenin etkisi olabilmesi için önce genetiğin olması gereklidir. Doğuştan ailede uzun boy geni olmayan biri gelişme çağında ne kadar iyi beslenirse ne kadar spor yaparsa yapsın, ancak genetik potansiyelinin birkaç santim üstüne çıkabilir. Aynı şekilde uzun boy potansiyeli olan biri de sosyoekonomik yetersizliklerden dolayı yeterli beslenemezse potansiyelinden aşağıda kalacaktır. Yani gerekli kalıtım olmadan çevre etkisi bir yere kadar etki eder. Çevre etkisi olmadan da sağlıklı kalıtım belli bir yere kadar götürecektir. İkisi de birbirine muhtaçtır ve birbirinden soyutlanamaz.

Ayri ailelerde büyüyen ikizlerle yapilan calismalarda boy gibi özelliklerin cevresel sartlar tarafindan ciddi oranda etkilendigi biliniyordu. Yapilan calismalar^[2] beyin gelisimininin de cevresel sartlar tarafindan ciddi oranda etkilendigini gösterdi.

Genleriniz ideal beslenmeyle erisebileceginiz maksimum boyu ve kötü beslenmedeki minimumun ne olacagini belirler fakat bu genis bir skaladir. Bu skala icerisinde tam olarak hangi boyda olacaginizi belirleyen cevresel sartlardir. Ayni durum seker hastaligi icin de gecerlidir, stres hormonunuz icin de.

(Bu cümleler alıntıdır başka bir deyişle farklı bir siteden alınıp önünüze konmuştur kendi bilgim ve deneyimim ile yaptığım yorumlarımı içermez) Gen mi yoksa çevre mi? Bir başka ifadeyle başta zeka olmak üzere çocukların temel becerileri doğuştan mı geliyor, yoksa sonradan çevreden mi kazanılıyor? Bu soruya cevap vermek hiçte sanıldığı kadar kolay değil. Çünkü genetik ve çevresel faktörleri kesin bir çizgiyle ayırmak oldukça güç… Doğuştan dediğimiz pek çok faktörün daha çocuk anne karnındayken annenin beslenmesinden, stres seviyesine kadar çevresel faktörlerin etkisi görülüyor. Eğer anne gebelik döneminde sigara ya da alkol kullanıyorsa bunun doğacak çocuk üzerindeki etkisi genetik midir yoksa çevresel midir?

Peki bir ebeveyn olarak sizin bu soruya vereceğiniz cevap nedir? Size göre başta zeka olmak üzere çocukların temel becerileri doğuştan yani genetik faktörlere mi bağlıdır yoksa bu beceriler sonradan gelişip değişebilir mi? Prof. Dr. Selçuk Şirin ‘’Yetişin Çocuklar’’ adlı kitabında bu konuya bir parantez açıyor. Şirin’ e göre bu soruya verdiğiniz yanıt aynı zamanda sizin ebeveynlik tarzınızı da yansıtıyor. Eğer zeka ve yeteneklerin doğuştan sabit ve değişmez olduğunuza inanıyorsanız, çaba ve emeğe önem vermiyorsunuz diye ekliyor. Yani çocuk bir kere denedi ve olmadıysa, vurguyu çocuğun sabit yeteneğine yapıyor, yeni bir hedef koymayı denemiyorsunuz. ‘’Bu çocuk doğuştan bu işlere yatkın değil’’ ya da ‘’bu çocuk beceriksiz’’ diyorsunuz… Öte yandan eğer zeka ve yeteneklerin geliştiğine ve değiştiğine inanıyorsanız başarmak için çaba ve emeğe önem veriyorsunuz demektir. Bir başarı olduğunda çocuğunuza ‘’ sen zekisin’’ demek yerine ‘’çok çalıştın ve başardın’’ diyorsunuz. Bu durumda değiştirilemez faktörlere değil, çabaya odaklanıyor çocuğun harcadığı emeğe vurgu yapıyorsunuz…

Mueller ve Dweck’in (1998) yaptıkları araştırma bulguları zekaya mı yoksa çabaya mı vurgu yapmamız gerektiği konusunda bize önemli ipuçları veriyor. Araştırmada 10-12 yaşlarındaki 128 öğrenci gruplara ayrılıyor ve her gruba da aynı problem veriliyor. Tüm öğrenciler problemi başarıyla çözüyor ve başarıları için övülüyorlar. Deneyin kritik noktası övgünün dayanağı. Her grup farklı şekillerde övülüyor. Birinci gruptaki öğrencilere problemi çözdükleri için "çok zeki oldukları" söyleniyor. İkinci gruptakilere "çok çabaladıkları için" çözdükleri mesajı veriliyor.

Başarılarını takiben aynı öğrencilere "Yeni ve önemli bir şey öğrenmenizi sağlayacak bir problem mi istersiniz yoksa sonucunda başarının garantili olduğu bir problem mi? " diye soruluyor. Araştırmanın sonuçları oldukça ilginç; zekaları için övgü alan öğrencilerin %67 ´si daha kolay olan ikinci şıkka yönelirken, çabaları için övgü alan öğrencilerin %92´si yeni bir şey öğrenebilecekleri problemi seçmişler.

Benzer pek çok araştırma yetenekler konusunda sabit fikre inananların hayatta başarılı olmak için şartları zorlamadığını, ilk başarısızlıkta pes ettiğini gösteriyor. Buna karşın hayatta başarının çalışmakla geldiğine inananların başarısızlıkları bile gelişimleri için bir araç olarak kullandıklarını gösteriyor. Nobel ödüllü bilim insanımız Prof. Dr. Aziz Sancar’ın "Çoğu insan zekaya inanır, ben inanmıyorum, bizi birbirimizden ayıran emektir, ben çalışmaya inanıyorum" sözleri çaba ve emeğin önemini anlamak açısından oldukça önemli…

Sonuç olarak; zeka başta olmak üzere çocuğun temel becerilerinde genetik faktörler önemli olmakla birlikte bu becerilerin gelişimini çevreden ayrı düşünmek eksik bir bakış açısı getirmektedir. Çünkü gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin bir ürünüdür. Yeteneğin en üst düzeyde performansa dönüşebilmesi için çalışmak şart. Ebeveynler olarak çocuklarımızın doğuştan getirdiği özellikleri yerine göstermiş oldukları çaba ve emeğe vurgu yapmak hayat boyunca karşılaşacakları zorluklarla mücadele etme gücünü de onlara verecektir

*ek olarak evrim ağacı platformunda Ağustos 21 2019 da paylaşılan sözde şudur:Bireyin yaşadığı ilk çevre ailedir. Kişiliğin oluşmasında en önemli çevresel faktör bu yüzden ailedir